ارزیابی وضعیت پایداری در بوم نظام های زراعی کلزا (Brassica napus L.) با استفاده از تحلیل امرژی (مطالعه موردی: شهرستان کلاله، استان گلستان)

بهره­ برداری بیش از حد از منابع محیطی و مصرف بی­ رویه مواد شیمیایی سبب بروز مشکلات زیست محیطی و کاهش پایداری بوم­نظام­های کشاورزی شده است. بنابراین، بررسی الگوهای مصرف انرژی و استفاده کارآمد از انرژی در کشاورزی که از اصول اساسی در کشاورزی پایدار محسوب می شود، مفید است. تحلیل امرژی، به عنوان ابزار مناسبی برای این منظور، در بوم نظام­های مختلف استفاده می­شود. این مطالعه با هدف ارزیابی پایداری کشت­بوم­های کلزا (Brassica napus L.) با استفاده از ارزیابی امرژی در شهرستان کلاله در سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷ انجام شد. به این منظور، تعداد ۵۰ پرسشنامه برای کلزا­کاران در نظر گرفته شد. پس از تعیین مرز­های مکانی و زمانی و تقسیم­بندی منابع به چهار گروه محیطی تجدید­پذیر، محیطی تجدید­ناپذیر، خریداری شده تجدید­پذیر و خریداری شده تجدید­ناپذیر، شاخص­های امرژی در بوم نظام زراعی کلزا، محاسبه شد. نتایج نشان داد، ورودی امرژی کل برای بوم نظام زراعی کلزا ۱۰۱۶×۶۴/۱ امژول خورشیدی در هکتار در سال بود. در بوم نظام زراعی کلزا وابستگی به ورودی­های محیطی و تجدید­ناپذیر، بیشتر از ورودی­های خریداری شده و تجدید­پذیر بود. بیشترین سهم از ورودی امرژی کل در بوم نظام کلزا مربوط به فرسایش خاک با ۳۱/۴۷ درصد بود. همچنین در بین ورودی­های خریداری شده، بیشترین سهم مربوط به سوخت فسیلی با ۴۱/۳۸ درصد بود. در بوم نظام کلزا به ترتیب، شاخص­های ضریب تبدیل ۱۰۵×۵۹/۲ امژول خورشیدی بر ژول، امرژی ویژه ۱۰۹×۳۳/۷ امژول خورشیدی بر گرم، تجدید­پذیری امرژی ۱۶/۸ درصد، نسبت عملکرد امرژی ۱۷/۲، نسبت سرمایه گذاری امرژی ۸۵/۰، نسبت خودحمایتی امرژی ۵۴/۰، نسبت بارگذاری محیطی استاندارد ۸۱/۱۳، نسبت بارگذاری محیطی اصلاح شده ۲۷/۱۱، شاخص پایداری امرژی استاندارد ۱۶/۰ و شاخص پایداری امرژی اصلاح­شده ۱۹/۰ بود. علی رغم سهم بالاتر ورودی­های محیطی نسبت به خریداری شده در بوم نظام کلزا، فرسایش بالا، به عنوان یک ورودی تجدید­ناپذیر، در کنار مصرف نامعقول برخی ورودی­های اقتصادی تجدید­ناپذیر، مانند سوخت­های فسیلی، موجب تجدید­پذیری پایین و فشار محیطی زیاد در این بوم نظام شد. بر اساس ارزیابی شاخص های امرژی، بوم نظام زراعی کلزا از کارآیی تولید محصول و کارآیی مصرف منابع بالایی برخوردار است و پتانسیل زیادی برای افزایش بهره­وری اقتصادی دارد. با این وجود، تولید کلزا در شهرستان کلاله پایداری محیطی و اقتصادی کمی دارد. به کارگیری روش­های خاک­ورزی حفاظتی و نوسازی ماشین­آلات، موجب کاهش مصرف ورودی­های تجدید­ناپذیر و اقتصادی و در نتیجه، کاهش فشار محیطی و افزایش پایداری در بوم نظام زراعی کلزا خواهد شد.

کلیدواژه ها:

تجدید پذیری ، سوخت فسیلی ، شاخص های امرژی ، فرسایش خاک ، فشار محیطی