نقد و بررسی ضبط و انتساب ابیاتی به رودکی سمرقندی در فرهنگ عجایب اللغه

عجایب­ اللغه فرهنگ لغتی فارسی به ­فارسی تحریر یافته در حدود نیمه اول قرن دهم است، همراه با شواهد متعدد از اشعار شاعران پارسی­ زبان، که یگانه دست­نویس آن در کتابخانه مجلس به شماره ۲۱۹۲ نگهداری می­ شود. این اثر را فردی به­نام «ادیبی»، در دوره سلاطین عثمانی به ­رشته تحریر درآورده و محمود مدبری آن را در سال ۱۳۸۹ براساس نسخه مذکور، تصحیح کرده ­است. مطابق بررسی­ های صورت ­پذیرفته در ثبت لغات و ضبط شواهد شعری، بوضوح مشخص است که ادیبی برای تالیف اثرش، از منابع لغت پیش از خود، بویژه، لغت فرس و صحاح­ الفرس، بهره برده و به­ همین جهت، فرهنگ حاضر را می­ توان منبعی مستند برای بازیابی و تصحیح اشعار پراکنده شاعران پیشگام و بی­ دیوان دانست.یکی از این شاعران رودکی سمرقندی است که مولف در نود و دو موضع، ابیاتی به­نام وی ثبت کرده ­است. از آنجا که این اثر تا کنون، در هیچ ­یک از دیوان های چاپی (به ­تصحیح نفیسی و دیگر مصححان پس از وی)، مورد استناد و استفاده نبوده، ضروری است تا درباره برخی از ابیات که در این اثر، به ­نام رودکی ثبت شده و در دیوان­ های چاپی نیامده، بحث شود. همچنین، از آن­جا که مصحح فرهنگ (محمود مدبری)، بنابه دلایلی، تنها به یادآوری انتساب و پاره ­ای توضیحات مختصر در ضبط واژه و ابیات بسنده کرده، ضرورت دارد موارد مذکور بررسی شود.در پژوهش حاضر، ده بیت از این موارد بررسی می­ شود. حاصل این مطالعه بدین صورت است که ادیبی چهار بیت را به ­نام رودکی آورده، حال آن­که این ابیات در اصل، متعلق به ­شاعرانی دیگر است. ما درباره انتساب درست و اصلاح پاره ­ای ایرادات در ضبط لغات و ابیات در این پژوهش به ­طور مفصل بحث کرده­ ایم. نکته دیگر که در این فرهنگ دیده ­می­ شود، انتساب برخی ابیات رودکی به­ شاعران دیگر است، ابیاتی که در انتساب آنها به رودکی تاکنون تردیدی وجود نداشته، درباره این ابیات که تعدادشان شش مورد است نیز بحث کرده­ ایم.

کلیدواژه ها:

فرهنگ عجایب اللغه ، ادیبی ، رودکی ، تصحیح متن ، تحول واژگان ، انتساب اشعار