جداشدگی اجتماعی- فضایی در ایران: مرور نظام مند و فراتحلیل کیفی

جداشدگی شهری به عنوان یکی از ویژگی­ های ذاتی شهرها، به فاصله اجتماعی و جدایی فیزیکی میان ساکنان در یک بستر شهری اشاره دارد؛ هنگامی که این پدیده مانع از دسترسی برخی گروه ها به خدمات، فعالیت ها و فضاها شود، به یک مسئله و مشکل شهری تبدیل می گردد. ماهیت بین رشته ­ای و ابعاد گسترده و در هم تنیده این پدیده باعث شده در سه دهه اخیر، پژوهشگرانی از گروه ­های تخصصی مختلف به بررسی آن بپردازند. اگرچه تعداد پژوهش­ها در این زمینه کم نیست، اما پراکندگی محورها و موضوعات مورد بررسی و در نتیجه فقدان چارچوب­ های مفهومی منسجم به دلیل تنوع تخصص­ های مرتبط به چشم می ­خورد. از این رو پژوهش حاضر سعی دارد با بررسی وضعیت مقاله­ های فارسی و ارائه صورت­ بندی منظمی از آنها گامی در جهت روشن ­تر شدن خلاهای پژوهشی در حوزه مفهومی جداشدگی بردارد. در این پژوهش از روش­ شناسی کیفی به عنوان رویکرد پژوهش و از تکنیک­ های متن پایه­ ای چون مرور نظام ­مند و فراتحلیل کیفی استفاده شده است. بدین منظور ۵۰ مقاله منتخب فارسی در بازه سال­های ۱۴۰۰-۱۳۷۵در موضوع جداشدگی، در دو بخش ویژگی­ های ساختاری و محتوایی در قالب ۱۵مقوله­ بررسی شده ­اند. یافته ­های این پژوهش، مقالات منتخب را بر اساس نوع پرسش اصلی آنها (چیستی، چرایی و چگونگی) در قالب پنج محور موضوعی اصلی دسته ­بندی کرده ­است. همچنین سیر تحول مفهوم جداشدگی در پژوهش ­های این حوزه به چهار دوره کلی اولیه، میانی، متاخر (دوره کنونی) و آینده تقسیم و با یکدیگر مقایسه شده ­اند و بر اساس آن تعریفی برای جداشدگی اجتماعی _ فضایی ارائه شده ­است. نتایج این مقایسه بیانگر آن است که جداشدگی شهری به عنوان موضوعی میان رشته ­ای، چندوجهی و زمینه­ گرا، دارای ابعاد اجتماعی _ اقتصادی، کالبدی _ فضایی و سیاسی _ مدیریتی بوده که در شرایط کنونی پژوهشی کشور، نیازمند پژوهش­ های کیفی با محوریت موضوعاتی چون مدل­ سازی مفهومی و مدل­ سازی سنجش جداشدگی (در تبیین چیستی)، شناسایی و بررسی عوامل زمینه ­ای موثر بر جداشدگی از جمله ساختار و پیکره ­بندی شهرها (در تبیین چرایی) و همچنین  شناسایی و بررسی سیاست­ ها و گرایش ­های اثرگذار بر جداشدگی (در تبیین چگونگی) با در نظر گرفتن تمامی ابعاد آن است. در این صورت می­ توان با دستیابی به درک درستی از این مفهوم، در مباحث شهرسازی، برنامه ­ریزی و طراحی شهری دقیق­تر به بررسی الگوهای فضایی آن در طول زمان پرداخت.

کلیدواژه ها:

جداشدگی اجتماعی _ فضایی ، مرور نظام مند ، فراتحلیل کیفی ، مقاله های پژوهشی فارسی ، جدایی گزینی شهری