ضرورت حفاظت از باغات و نخلستانهای درون شهری اهواز

یکی از اجزای مهم اغلب شهرهای ایران، باغهای مثمر است که نقشی کلیدی در پیکره بندی منظر شهرهای سنتی داشته و عامل پیوستگی اجزای طبیعی و مصنوع آن به شمار می آید. با اینکه بسیاری از این باغ های مثمر شهری در الگوی رسمی منظم و متقارن ایرانی قرار نمی گیرند، اما به لحاظ سودمندی و ارزشهای اکولوژیک و منظرینشان دارای اهمیت و ارزش تلقی می شوند. این مطالعه بر آن است تا ضمن بررسی اهمیت و خدمات باغات مثمر شهری، بر ضرورت حفاظت از باغات و نخلستانهای درون منظر شهری اهواز تاکید نماید.به طور کلی باغهای مثمر و غیر مثمر درون شهرها، خدمات متنوعی را به لحاظ اکولوژیک، اجتماعی و اقتصادی به شهر و زیستمندانش ارائه می دهند. از جمله کارکردهای اکولوژیکی که می توان برای باغات شهری برشمرد: تولید اکسیژن و بهبود کیفیت هوا، کاهش دمای هوای پیرامون، افزایش رطوبت محیط و کمک به ایجاد شرایط آسایش اقلیمی و خرد اقلیم؛ جلوگیری از تشکیل جزایر گرمایی و کاهش دما در لکه های ساخته شده ی پیرامون باغ؛ مقابله با حوادث طبیعی و کاهش آسیبهای احتمالی سیلاب و حوادث غیر مترقبه؛ کاهش آلودگی صوتی و ازدحام ناشی از ترددهای شهری؛ تنظیم چرخه ی آب، جلوگیری از ایجاد روان آب و هدر رفت آب و افزایش نفوذ آب و تقویت سفره های آب زیرزمینی؛ نقش زیستگاه برای گیاهان و جانوران و تقویت تنوع زیستی در شهرها؛ تسهیل خدمات بوم شناختی چون گرده افشانی، کنترل آفات و تاب آوری اقلیمی می باشد.لکه های باغی کارکردهای اجتماعی متعددی را نیز بر عهده دارند. وجود باغات و لکه های سبز طبیعی در میان شهر باعث کاهش رفتارهای خشونت آمیز، کاهش استرس های روزانه و ارتقا سلامت روحی و روانی شهروندان می گردد. مطالعات مختلف نشان می دهند که زیر ساختهای سبز شهری چون باغات می توانند محیط سالم و مزایای سلامت جسمی و روانی برای شهروندان، بخصوص کودکان فراهم کنند. باغات شهری ظرفیت بالایی در ایجاد قرارگاههای رفتاری و افزایش تعاملات گروههای اجتماعی دارند. به عنوان نمونه در پیکره بندی شهرهای سنتی چون تهران، اصفهان و قزوین، سلسله مراتبی از فضاهای جمعی با محوریت باغ ها در مقیاس های مختلف شکل گرفته است که موجب یکپارچگی منظر شهری می گردد. همچنین باغات شهری سبب ارتقا کیفیات زیبایی شناختی مناظر شهری می شوند.به رغم تمامی ارزش های یاد شده، از نگاه متخصصان عوامل متعددی سبب تخریب و تنزل ارزش های اکولوژیک و یا از بین رفتن باغات در روند توسعه ی شهرها شده و چشم انداز نامطلوبی را برای باغ ها در منظر شهرهای امروزین رقم زده است. محدودیت های شدید آب و خاک، نبود مکانیسم های مکمل در مدیریت شهری (مالکیت و حمایت های مالی)، نبود نگرش جامع در مورد مسئله باغ و تکیه بر نگرش های موزه ای و منفعل، سوء مدیریت و نگرش ابزاری و سوداگرایانه به باغ ها، ضعف نظارت و نبود حساسیت بر اجرای قانون، فقدان تفکر توسعه پایدار در بدنه مدیریت شهری و نحوه تملک و مکانیابی پروژههای آماده سازی زمین از جمله ی این علل بشمار می روند. بعلاوه تحقیقات نشان داده که عامل اقتصادی )عمدتا ارزش افزوده کاربری زمین و مسکن( و پس از آن عامل کمبودآب و ورود باغ ها به محدوده شهری مهمترین عوامل موثر بر تغییر کاربری باغات شهری و زیرساختهای سبز می باشند.این درحالیست که مطابق قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغات، برای اراضی زراعی که الزاما تغییر کاربری پیدا می کنند بایدمعادل ۸۰ درصد قیمت زمین پس از تغییر کاربری به صندوق دولت پرداخت شود و این پول باید برای حفظ و نگهداری باغات واراضی شهری هزینه شود. باغ یک فضای خصوصی نیست بلکه مانند بناهای تاریخی متعلق به شهرهاست و میراث آنها بشمار می رود.لازم است بمانند یک ساختمان تاریخی و به دلیل ارزش تاریخ و قدمتی که بر آن گذشته، نگرش نسبت به باغ ها نیز تغییر کرده وتحت عنوان میراث طبیعی و با رویکرد نگه داشت از باغ ها حفاظت شوند. باغ های شهری می بایست به عنوان میراث طبیعی، با نگاه کاربری عمومی و عام المنفعه در نظر گرفته شوند و مدیریت شهری ملزم به نگهداری و حفاظت از باغات و خدمات دهی به آنها می باشد. نعیمی و همکاران نیز باغات شهری را به میراث کشاورزی شهر تعبیر می کنند. میراث کشاورزی به شیوه زندگی کشاورزی،تولید و فعالیت کشاورزی مربوط می شود که در برگیرنده ی جنبه های ملموس و غیر ملموس میراث در بخش کشاورزی می باشد. درجنبه ملموس کشاورزی می توان مناظر و چشم اندازهای طبیعی و روستایی، بناها و سکونتگاههای بومی، ادوات کشاورزی سنتی وسامانه های آب رسانی را در نظر گرفت. در حالیکه در جنبه ی ناملموس یا میراث معنوی کشاورزی نیز به همه آداب، رسوم، سنتها وجشن های مرتبط با کشاورزی، هنرها و دانش بومی برای انجام فعالیتهای کشاورزی و از این قبیل اشاره نمود.مطالعه حاضر به عنوان نمونه، باغات و نخلستانهای شهر اهواز را مورد بررسی قرار داده است. با بررسی ساختار شهر اهواز و سیرتحول آن، می توان فهمید که کریدور رودخانه نقش به سزایی در شکل گیری باغات و تامین آب مورد نیاز آنها را بر عهده داشته است. باوجود اینکه بسیاری از این باغات طی ۵۰ سال گذشته تغییر کاربری داده و از بین رفته اند اما بقایای چنین باغهایی از شمال تا جنوب اهواز در حاشیه های شرقی و غربی رودخانه به چشم می خورد. در عین حال برخی از باغات خصوصی و نیمه خصوصی )همچون باغ مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی استان خوزستان و باغ و نخلستان مرعشی پور ( با فاصله نسبی از رودخانه قرار گرفته اند. متاسفانه به رغم ظرفیت بالایی که وجود دارد، تاکنون هیچ گونه مطالعات علمی در خصوص مستندسازی، حفاظت و احیای این میراث ارزشمند کشاورزی انجام نشده است.با توجه به نبود یک مطالعه ی منسجم و جامع در زمینه باغها و نخلستانهای شهر اهواز و در نبود قوانین و ضوابط قاطع در این زمینه، متاسفانه باغات باقی مانده به خصوص آن دسته که تحت مالکیت خصوصی هستند، در معرض تهدید و نابودی می باشند. درراستای حفاظت از این لکه های ارزشمند و به عنوان گام نخست، لازم است مطالعات جامع مستندنگاری انجام گیرد تا موقعیت ومحدوده باغات ثبت و ضبط شود. سپس با اتخاذ رویکردی سیستمی و اکولوژیک و حفاظت و احیا به صورت توامان می توان زمینه هایی را برای مرمت، احیا و بازآفرینی این لکه های ارزشمند و سبز شهری فراهم آورد. رویکردهای نوین ملی و بین المللی در این زمینه همچون باغهای موضوعی، ترویجی و آموزشی، مزارع شهری کوچک و بزرگ مقیاس و گردشگری کشاورزی می تواند راهگشا باشد. انتظار می رود مدیران شهری، با هدایت و محوریت مدیران میراث فرهنگی استان و کشور، ضمن تهیه ضوابط حفاظتی والگوهای کاربری لکه های باغات شهری، زمینه مناسب برای سرمایه گذاری و بهره وری متعادل از این ثروت های شهری را فراهم نماید تا از این رهگذار ضمن حفظ مواریث شهری و ارتقای هویت شهر بتوان زمینه ی مناسبی برای ارتقای کیفیت سکونت و پایداری منظرشهری فراهم آورد.

کلیدواژه ها:

اهواز ، بازآفرینی ، باغ شهری ، حفاظت ، منظر شهری ، میراث کشاورزی