پیمان گیتی و جام گیتی نما: تحلیل نمادشناختی جام جم

جام گیتی­ نمای نمادی اسطوره ­ای است که نخستین بار در شاهنامه­ی فردوسی رخ نموده و سپس در گستره ­ی ادبیات فارسی به­ ویژه در شعر صوفیانه و غنایی بسامد بسیار یافته است. تا کنون تحقیقاتی درباره ­ی منشا این اسطوره انجام شده ­است که بیشتر شامل تحلیل ­های توصیفی یا اشاراتی کوتاه است. از جمله جلال خالقی مطلق در نهایت ایجاز احتمال می ­دهد که اسطوره ­ی مرموز «پیمان (پیمانه ­ی) گیتی» که در متون پهلوی از آن سخن رفته، همان جام گیتی­ نمای باشد و آرش اکبری مفاخر این نظر را گسترش می­ دهد و تایید می ­کند. ما نیز در این مقاله بر پایه ­ی همین نظر، با تحقیق در اسطوره ­ی جم و تحلیل نمادشناختی آن و تطبیقش با «افسانه ­ی گرال» و «سرود مروارید»، دلایل پیوند اسطوره­ ای جام جم با «پیمان» را نشان خواهیم داد. طبق تحلیل ما، پیمانه که نماد اندازه و توازن است، در اسطوره ­ی جمشید همان گوهری است که انسان را به تمدن راهبر می­ شود و طبیعی است که نماینده ­ی شاهی او باشد. با توجه به این­که پیمانه رمز مشخص کردن اندازه ­ها است و به عبارتی پدیده ­های جهان را برای آدمی سنجش ­پذیر و دریافتنی می ­کند، خویشکاری جهان­ نمایی جام جم را نیز می ­توان حاصل تحول همین رمز بنیادی، در سایه ­ی دیگر اسطوره­ های «جهان­ نمایی» انگاشت.