شناسائی و ارزیابی مناطق مستعد ژئوتوریسم با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی: محدوده قله دماوند درحوضه آبخیزهراز)

پیشینه و هدف قله آتشفشانی دماوند، با دارا بودن مناظر بدیع و پدیده ­های ژئومورفولوژیکی مختص به خود، تنوع حیات­ وحش، پوشش گیاهی، و شرایط اقلیمی منحصر به فرد، یکی از مهمترین اماکن گردشگری استان مازندران به شمار می­ آید. بنابراین حفاظت از این ذخایر بی­ نظیر مخصوصا پدیده­ های زمین ­شناسی که حاصل میلیون­ ها سال تغییر و تحولات کره زمین در این منطقه است، بسیار ضروری است. برنامه ­ریزی جامع ملی و بین ­المللی بر اساس اصول توسعه پایدار، برای تداوم این میراث جهانی ضروری است. با بهره­ گیری از ابزار­های ارزشمندی همچون سامانه اطلاعات جغرافیایی، می ­توان به منظور توسعه پایدار در منطقه به شناسایی مناطق مستعد توسعه ژئو­توریسم پرداخت و سپس ارزیابی و مدیریت بهینه را بکار گرفت. علاوه بر ارزش­ های علمی، ژئومورفوسایت ­ها دارای ارزش ­های حفاظتی، فرهنگی، زیبایی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری می­ باشند. جهت مدیریت جامع حوضه­ های آبخیز، در نظر گرفتن همه جنبه ­های طبیعی و انسانی موثر در زمین­ گردشگری، جهت پتانسیل­یابی الزامی است. در این مطالعه جهت تعیین پتانسیل­ مناطق مستعد ژئوتوریسم، از روش تحلیل سلسله­ مراتبی (AHP) و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شد. مواد و روش ­ها قله دماوند با ارتفاع ۵۶۷۲ متر، در شمال ایران واقع شده است. بلندترین قله در ایران و خاورمیانه، همچنین بلندترین قله آتشفشانی نیمه فعال آسیا می­ باشد. دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که عمدتا در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران کواترنری و دوره هولوسین تشکیل شده است. از دیدگاه تقسیمات کشوری، در شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا ۵۶۷۲ متر، متوسط بارندگی سالانه ۵۴۰ میلی متر و به طور عمده به صورت برف است. اقلیم این بخش از حوضه براساس روش کوپن، اقلیم نیمه مرطوب و مطابق روش آمبرژه، نیمه مرطوب سرد است. جهت تعیین شاخص ­های موثر در پتانسیل­یابی مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم، مطالعه معیارها به دو دسته معیارهای موثر و موانع محدود کننده توسعه، تقسیم ­بندی شده است. لایه­ های موانع توسعه شامل؛ حریم رودخانه ­ها و حریم جاده­ های اصلی، حریم جاده ­های فرعی و حریم جاده­ های بین روستایی است. لایه ­های موثر مورد مطالعه به همراه وزن نسبی حاصل از تحلیل پرسشنامه، جهت رویهم ­اندازی لایه ­ها با وزن مختص به هر لایه در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از تکمیل پرسشنامه توسط مخاطبان، جهت تعیین وزن نسبی، لایه ­های اطلاعاتی در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی تشکیل گردید. در این مطالعه با استفاده از ابزار سامانه اطلاعات جغرافیایی همچنین روش تحلیل سلسله مراتبی وزن دهی معیارهای موثر مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم در شعاع ۲۰ کیلومتری قله دماوند انجام گرفت. نتایج و بحث نرخ ناسازگاری مقایسه معیارها  کمتر از ۰.۱ است، بنابراین نیازی به تجدید نظر در قضاوت­ ها وجود ندارد. با توجه به نتایج نهایی به دست آمده از روی هم­اندازی لایه­ های موثر در توسعه ژئوتوریسم توسط تابع رویهم­ گذاری وزنی Weighted Overlay در نرم ­افزار GIS، گستره محدوده مورد مطالعه با وسعت ۱۲۵۶ کیلومتر مربع، پس از کسر محدوده­ های موانع، به پنج طبقه بسیارنامناسب، نامناسب، متوسط، مناسب و بسیار مناسب طبقه­بندی شد. نتایج نشان داد مناطق در۵ طبقه بسیار نامناسب (۱.۳۴ درصد) نامناسب (۱۹.۱۱ درصد) متوسط (۵۶.۴۴ درصد) مناسب (۲۰.۹۴ درصد) و بسیار مناسب (۲.۱۶ درصد)  طبقه بندی گردید. در مرحله بعد پس از بازدید میدانی۴۰ گزینه شناسایی گردید و از نظر اهمیت پتانسیل توسعه در منطقه مورد بررسی قرار گرفت. ارزیابی تعداد ۴۰ گزینه نشان می دهد که به ترتیب ۲۵، ۴۰ و ۳۵ درصد گزینه ها دارای  پتانسیل بسیار مناسب، مناسب و متوسط می­ باشند. نتایج نشان می ­دهد بیشتر مناطق مستعد در شرق و جنوب شرقی قله دماوند قرار دارند. این امر می­ تواند از تراکم امکانات مختلف اعم از روستا، شهر، جاده و رودخانه ­ها و غیره ناشی شود. مناطقی با جاذبه بالا بیشتر در شمال، مرکز تا جنوب شرقی منطقه حفاظت شده قرار دارند که دارای پوشش گیاهی و جنگلی، منابع آبی و ارزش­ های بالای ژئومورفولوژیکی هستند و مناطقی با جاذبه پایین، بیشتر در جنوب و غرب محدوده قرار دارند. بیشتر وسعت محدوده دارای پتانسیل متوسط به بالا است که این امر بیانگر پتانسیل خوب محدوده است. نتیجه گیری یکی از دلایل اصلی عدم یکپارچگی در شناخت و تعیین مناطق دارای پتانسیل­ های ژئوتوریسم، نبود معیار و شاخص­ های علمی جامع و مدون است. از آنجا که ژئوتوریسم، به عنوان یکی از زیرشاخه­ های گردشگری، روشی برای تبیین مفاهیم مختلف زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی است، از آن به عنوان یک صنعت در جهت ساخت و توسعه زمین شناسی اقتصادی می ­توان بهره برد. در این مطالعه جهت تعیین مناطق مستعد توسعه ژئوتوریسم با دیدگاه توسعه پایدار منطقه، معیار­های مورد مطالعه با توجه به موجود بودن اطلاعات آنها استفاده گردید. این لایه­ها شامل؛ زمین شناسی، فاصله از رودخانه ­ها، شهر، آبادی، جاده ­ها، ارتفاع منطقه، شیب و جهت شیب، بارندگی و دما به عنوان نقشه ­های موثر و نقشه­ های حریم جاده ­ها و رودخانه­ ها به عنوان لایه محدودیت در نظر گرفته شد. در مطالعات مختلف با توجه به موجود بودن اطلاعات هر لایه در منطقه مورد مطالعه و با توجه به هدف مورد مطالعه، لایه معیارهای موثر و موانع متفاوت است. پس از بازدید میدانی از منطقه و شناسایی ۴۰ گزینه، نتایج حاصل از همپوشانی گزینه­ های شناسایی شده با نقشه نهایی پتانسیل محدوده نشان داد به ترتیب ۳۵ درصد گزینه­ ها در مناطق با پتانسیل بسیار مناسب، ۴۰ درصد گزینه­ ها در مناطق با پتانسیل مناسب و ۲۵ درصد گزینه ­ها دارای پتانسیل متوسط توسعه می ­باشند. این روش جهت بهره ­برداری از منابع طبیعی و تهیه نقشه­ های رفاهی گردشگری نیز مورد استفاده می ­باشد و می­ تواند یک مرحله اساسی جهت توسعه پایدار مناطق مستعد انواع گردشگری با اهداف مختلف را فراهم نماید. http://dorl.net/dor/۲۰.۱۰۰۱.۱.۲۶۷۶۷۰۸۲.۱۴۰۰.۱۲.۱.۱.۲

کلیدواژه ها:

پتانسیل ژئوتوریسم ، ژئومورفولوژیکی ، فرآیند سلسله مراتبی ، دماوند ، حوضه آبخیز هراز