بررسی جابهجایی جانبی مجرای رودخانه ارس از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۳ (از ۱۵ کیلومتری غرب شهر اصلاندوز تا خروج رودخانه از محدوده سیاسی ایران)

رودخانه­ها بهدلیل برداشت، انتقال و نهشته­گذاری رسوبات، یکی از مهمترین عوامل تغییردهنده سطح زمین هستند. در طول تاریخ، برخی از رودخانه­ها بهعنوان خطوط مرزی بین کشورها انتخاب شدهاند­ و اهمیت مضاعفی را کسب کردهاند. مجرای رودخانه­ها، بهخصوص رودخانه­های با بستر آبرفتی، پیوسته در حال تغییر هستند و همین امر مسائل مختلفی را موجب میشود. رودخانه ارس در زمره چنین رودخانه­هایی بهشمار می­رود. در این پژوهش، قسمتی از رودخانه ارس از نظر جابهجایی جانبی مجرا در دو دوره زمانی ۱۳۷۹ ه.ش (۲۰۰۰م) و ۱۳۹۳ ه.ش (۲۰۱۴م) بررسی شد. در این راستا، با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره­ای (تصاویر سنجنده­های ETM+ و OLI ماهواره­های لندست ۷ و ۸) مجرای رودخانه برای دو دوره زمانی مورد مطالعه حاصل شد. سپس با توجه به مورفولوژی و روند تغییرات مجرا، کل رودخانه به ۲۱ ترانسکت تقسیم شد. پلان­فرم رودخانه در هر ترانسکت با استفاده از دو شاخص ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی بررسی شد. با توجه به جابهجایی­هایی که در مجرا صورت گرفته است، آهنگ مهاجرت کانال محاسبه شد. همچنین با توجه به تغییرات مساحت ترانسکت­ها، مقدار اراضی ازدسترفته یا افزودهشده به هر دو جهت رودخانه محاسبه شد. نتایج نشان می­دهد، رودخانه ارس در بازه مورد مطالعه از نوع مئاندری توسعهیافته است. مقادیر ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی در سال ۲۰۱۴ نسبت به سال ۲۰۰۰، روند افزایشی را نشان می­دهد که گویای فعالبودن مئاندرهای رودخانه است. متوسط آهنگ مهاجرت مجرا، رقم چشمگیری درحدود ۸ متر را نشان می­دهد و از این نظر رودخانه بسیار پویایی محسوب می­شود. جابهجایی مجرا در رودخانه مورد مطالعه به دلیل فرسایش و پیشروی کناره مقعر مئاندرها، ایجاد میان­برها و مخصوصا تغییر مسیر بوده است. در قسمت­هایی از رودخانه که زاویه مرکزی دارای مقادیر بالایی است، مقدار آهنگ مهاجرت مجرا ارقام چشمگیری را نشان می­دهد. برعکس، در قسمت­هایی که رودخانه گرایش به یک الگوی مستقیم دارد، آهنگ جابهجایی کمتر بوده است. در طی دوره ۱۴ ساله، در حدود ۲۵۳ هکتار از اراضی ایران درنتیجه تغییرات مجرا از دسترس خارج شده و برعکس در حدود ۲۷۵ هکتار به اراضی در دسترس افزوده شده است و ازاینرو، نزدیک به ۲۳ هکتار به اراضی طرف ایران اضافه شده است.

کلیدواژه ها:

مورفولوژی ، مجرای رودخانه ، مهاجرت جانبی ، مئاندر ، تغییر مسیر ، رودخانه ارس