تبیین اهداف ژئوپلیتیکی روسیه و انگلیس در قبض و بسط مرزهای سرزمینی ایران در عصر قاجاریه

طرح مسأله: ایران از جمله کشورهای منطقه خاورمیانه است که همچون سایر کشورهای این منطقه در قرن نوزدهم و بویژه مقارن با دوره سلسله قاجاریه دچار تغییرات عمده ای در مرزهای سرزمینی خود گردیده است. در این راستا بخش مهمی از این تغییر مرزها ناشی از سیاست های ژئوپلیتیکی بریتانیا و روسیه در غرب آسیا بوده است. در این پژوهش کوشش گردیده با مراجعه به مستندات تاریخی و تبیین آنها از منظر ژئوپلیتیک؛ علل تحولات مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه و در قالب رقابت های قلمروخواهانه روسیه و انگلیس تبیین گردد.روش پژوهش: این پژوهش درصدد تبیین فرایندهای قلمروخواهانه قدرت های استعماری روسیه و بریتانیا در دوره قاجاریه می باشدکه پیامد آن در شکل تحدید حدود مرزهای سیاسی ایران بروز یافته است. در این راستا در مرحله نخست مفهوم ژئوپلیتیک و بستر مفهومی آن در تحلیل فرایندهای قلمروخواهانه میان کشورها و امپراطوری ها در قالب آن بیان شده است. سپس با مطالعه تطبیقی ساخت مرزهای سرزمینی ایران با مقتضیات علم ژئوپلیتیک چگونگی شکل گیری سیاست خارجی این دو امپراطوری در رابطه با مرزهای سرزمینی ایران تبیین شده است.یافته ها: تحولات مربوط به انتزاع مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه بر خلاف گذشته نه در قالب تعارضات ژئوپلیتیک با ایران با کشورهای همسایه بلکه چارچوب رقابت های ژئوپلیتیک روسیه و انگلیس مشتمل بر جدایی مناطق آسیای مرکزی، قفقاز، افغانستان، تعیین حدود مرزهای ایران در سیستان و بلوچستان و ساتقلال تدریجی شیوخ حاشیه جنوبی خلیج فارس از ایران تبلور یافته است.نتیجه گیری: رقابت ژئوپلیتیکی میان روسیه و انگلیس در عصر قاجاریه در جهت حفظ امنیت مستعمرات، دسترسی به آب های خلیج فارس و کنترل دسترسی به ذخایر نفت بوده است. پیامد آن به انتزاع بخش وسیعی از قلمرو سرزمینی ایران در دوره قاجاریه منتهی شده است که ناشی از موقعیت حائل ایران در این بازی ژئوپلیتیکی بوده است.

کلیدواژه ها:

قاجاریه ، مرز ، ژئوپلیتیک ، روسیه ، بریتانیا