بندسار: روش سنتی حفاظت خاک و آب برای کشاورزی سیلابی

کشور ایران در ناحیه پرفشارعرض 30 درجه شمالی واقع شده است و بدین سبب در بخش وسیعی از آن، مناطق خشک و نیمه خشک مشاهده می شود. وجود بیابان های لوت، دشت کویر و سایر بیابان های ایران که جز خشک ترین مناطق دنیا هستند نیز به همین موضوع ارتباط دارد. میانگین بارندگی کشور ما طبق آخرین مطالعات، 271 میلی متر برآورد شده که تقریبا برابر یک سوم متوسط بارندگی دنیاست. بارندگی در نواحی مختلف توزیع یکنواختی ندارد، بطوری که متوسط بارش سالانه 65 درصد از سطح کشور که اقالیم خشک و فراخشک بر آن حاکم است کمتر از این رقم بوده و در خشک ترین مناطق آن به 25 میلی متر نیز نمی رسد. در مناطق خشک ایران، از میان سه عامل خاک، آب و انرژی خورشیدی، کمبود آب مهم ترین عامل محدود کننده تولیدات گیاهی است. ساکنین این مناطق از دیرباز با لمس واقعیت خشکی به تجربه و با زیرکی به روش های متعددی برای استحصال آب، گسترش کشاورزی و بیابان زدایی دست یافته اند.این مردم سخت کوش خود را با طبیعت خشک وفق داده و در بسیاری موارد بر آن غلبه کرده اند. احداث بیش از 40 هزار رشته قنات، سکوبندی اراضی پرشیب کوهستانی، احداث آب بندها و سدها، آبیاری کوزه ای و آبیاری سیلابی نمونه هایی از این تلاش های خستگی ناپذیر است. مهار و استحصال سیلاب برای کشاورزی به طور سنتی در اکثر مناطق خشک و نیمه خشک ایران رواج دارد. استفاده از سیلاب های بهاری و زمستانی برای آبیاری و یا ذخیره رطوبت و آبشویی اراضی به همراه سایر منابع آب در اکثر نقاط ایران متداول است. در بندسارهای خراسان، خوشاب های بلوچستان، دگارهای چابهار و دشتیاری و تیربندهای هرمزگان، تولید محصولات کشاورزی فقط به آبیاری سیلابی اتکا دارد. این روش ها در تغذیه مصنوعی آبخوان ها نیز موثر هستند. اهمیت این موضوع وقتی آشکار می شود که بدانیم مطابق گزارش های موجود، حیات کشاورزی، صنعتی و زندگی شهری در 60 درصد از وسعت کشور به آب زیرزمینی بستگی داردو در حال حاضر به دلیل بهره برداری بی رویه، بحران شدیدی بر این مناطق از جمله رخداد نشست زمین و فروچاله ها سایه افکنده است.با توجه به شناخت محدود اغلب کارشناسان بخش های ترویج و اجرایی وزارت جهاد کشاورزی از کشتزارهایسیلابی ایران، در این نوشتار سعی شده است روش بندسار تشریح شود. تداوم بهره برداری از این اراضی از زمان های دور، حکایت از سازگاری کامل این روش با شرایط منطقه و اقتصادی بودن آنها حتی در وضعیت کنونی دارد. امید است معرفی بندسارهای خراسان، علاوه بر آشناکردن متخصصین با خلاقیت روستاییان در سازش پذیری با طبیعت و تولید محصولات کشاورزی توام با حفاظت آب و خاک، سبب توجه بیشتر کارشناسان به روش های سنتی شود. بطور قطع تلفیق علوم جدید با فنون قدیمی، به رفع نقایص و ضعف های این روش ها کمک کرده و منجر به کارایی بیشتر آنها خواهد شد.