روند تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه: چالش ها و راهکارها

برنامه ریزی در پژوهش و مطالعات بنیادی و کاربردی از الزامات و نیازهای جدی در هر نظام تحقیقاتی است. دو هدف مهم مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه پایداری تولید و حفاظت از منابع اراضی و آب می باشد. مطالعات جهانی حاکی از جایگاه ویژه افزایش عملکرد در واحد سطح می باشد. در این میان کود حدود نیمی از سهم افزایش عملکرد در قرن اخیر را بعهده داشته است. اگر چه مدیریت حاصلخیزی خاک پیشینه ای بسیار دیرینه و ریشه در دانش بومی کشاورزان دارد، اما انجام تحقیقات در این عرصه با ورود کودهای شیمیایی شکلی جدید به خود گرفت. لذا به منظور بررسی روند تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه تمامی طرح ها و پروژه های تحقیقاتی انجام شده در موسسه تحقیقات خاک و آب از سال 1359 تا 1384 مشتمل بر بیش از 1000 طرح مورد بررسی قرار گرفت. طرح ها و پروژ ههای تحقیقاتی به موضوعاتی مشتمل بر مدیریت مصرف عناصر پر مصرف و کم مصرف، تعیین نیاز غذایی برای محصولات مختلف، اثرات کودهای پر و کم مصرف روی محصولات مختلف، اثر متقابل عناصر غذایی، شیمی خاک و روش های تجزیه خاک، گیاه و آب، اثر منابع کودهای آلی روی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه گروه بندی گردیدند. نتایج حاکی از آن است تعیین نیاز غذایی برای محصولات مختلف بیشترین تعداد طرح های تحقیقاتی را به خود اختصاص داده که خود شامل تحقیقات متعددی در زمینه مدیریت مصرف عناصر غذایی اعم از مقدار، روش و زمان مصرف و منبع کودی برای محصولات زراعی، باغی و غیر مثمر م یباشد. از لحاظ دوره های کاری تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه با تعیین نیاز غذایی، اثر کودهای پر مصرف و تعیین فرمول کودی برای گیاهان مختلف شروع شده و مهمترین هدف در این مرحله افزایش عملکرد کمی گیاهان و توسعه مصرف کودهای شیمیایی بوده است که می توان آغاز آن را با ورود کودهای شیمیایی درکشور مقارن دانست. طی این سال ها برنامه ریزی برای تحقیقات آتی عمدتا مبتنی بر جمع بند یهای کوتاه مدت و میان مدت بوده است. نکته قابل توجه در این دوره محدودیت فعالیت دانشگاهها در انجام تحقیقات به دلیل محدودیت اساتید و دانشجویان دوره های کارشناسی ارشد و دکتری می باشد. در دوره دیگری از فعالیت های تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاهی مروری بر فعالیت های گذشته، لزوم به کارگیری و ترویج یافته های قبلی را نشان داد و در پی آن با انجام تحقیقات تکمیلی علاوه بر عناصر پرمصرف، توجه بیشتری بر استفاده از عناصر کم مصرف گردید. و در نهایت با پیگیری های متعدد آزمایشگاه خصوصی تجزیه خاک و آب، همگانی شدن آزمون خاک مورد توجه مسئولان اجرایی قرار گرفت. البته از ابتدای این دوره دانشگاه ها نیز از جهت کمی و کیفی در تعداد اساتید و دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری افزایش چشمگیری داشت. به رغم رسیدن به دستاوردهای مهم در مراحل مذکور لزوم گریز از پراکنده کاری و جلوگیری از رواج محقق محوری به جای برنامه محوری و حذف سیاست های مقطعی در تحقیقات ضروری به نظر می رسد. نبود نقشه راه در تحقیقات حاصلخیزی خاک هر چند با تدوین برنامه راهبردی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاهی تا حدی رفع شده است اما نحوه پذیرش و اجرایی شدن آن در سطح کشور نیازمند وفاقی همگانی است. این مقاله با بررسی تحقیقات انجام گرفته در عرصه حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه و تحلیل روند آن، به آسیب شناسی و ارائه راهکارهای مرتبط برای پیشبرد تحقیقات روزآمد در کشور خواهد پرداخت.

کلیدواژه ها:

پژوهش ، حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه ، روند تحقیقات