عصر سلجوقی بستر بازتولید نظام و ساختار ساسانی (مطالعه موردی: بازخوانی بهره گیری سلاجقه از نظام ساختاری معماری ساسانی)

تاریخ ایران دوره سلجوقی را می توان عصر احیاء یا بازتولید ایران باستان به خصوص امپراتوری ساسانی دانست. دیوان سالاران و دبیران با فرهنگ ایرانی در این دوره با توجه به علقه ها و خاستگاه ها همچون خواجه نظامالملک، محمد بن عبدالخالق میهنی، منتخب الدین جوینی، ابوطاهر الطرطوسی و دیگران، که از حافظان فرهنگ و تمدنکهن ایران به شمار می رفتند تمام سعی خویش را به کار بستند تا عظمت ایران باستان و افتخارات آن را در ابعاد وزمینه های مختلف احیا کنند و در این راستا مدل ساسانی، یکی از موفق ترین این مدل ها محسوب می شد که بازتولید نظام و ساختار ساسانی در بستر سلجوقی مجالی برای ظهور دوباره پیدا کرد .پرسش اصلی این پژوهش متکی بر این است که: بهره گیری سلاجقه از نظام ساختاری معماری ساسانی مبتنی برچه دلایلی بوده است این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه ای اسنادی به انجام رسیده، و نتایجحاصل آن ناظر بر این دست آوردها می باشد که در این مرحله به صورت فرضیه های ذیل مطرح می شود .الف: به واسطه هماهنگی و همبستگی نظام حکومتی ساسانی با زیرساخت های فرهنگی و آرمان های توسعه ایایران و قوت و درستی ای که در این شبکه ارتباطی وجود داشته، سلاجقه با درک و شناخت درستی و صحت آن تلاشخود را معطوف به بازنمایش همان نظام نمودند .ب: سلاجقه بواسطه باوری که به نظام خطی در تاریخ داشته، رویکرد توسعه ای خود را بر تجارب و مطالعات نظرینظام ساسانی قرار داده و با بهره گیری از تحولات دینی، اقتصادی و اجتماعی عهد خود ضمن احیاء ساختار ساسانی بهعنوان الگویی کارآمد، پوسته و محتوای اسلامی به آن الگوی اولیه افزوده شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که با روی کارآمدن سلجوقیان در ایران بود که مرزهای ایران به عظمت و گستردگی عصر ساسانی نزدیک شد، علاوه بر آن سلطان سلجوقی، هم چون شاهنشاهی ساسانی، فرمانده کل قوا گردیده، و تاجیهم چون تاج خسرو انوشیروان بر سر او جای گرفت و القابی چون شاه و شاهنشاه به وی داده شد، و سلطان ترکسلجوقی، صاحب فره ایزدی (شاهی، کیانی) و ظل اله خوانده شد؛ در این دوران نظام اداری ایران و ساختار دیوانسالار،وزن و اعتبار خیره کننده ای یافت و از حد ساسانی و البته با گرته برداری هایی از آن فراتر رفت. این گرته برداری هابه عرصه هنر نیز راه یافته، و هنر و معماری از این بازتولید بی نصیب نماند و چنانچه در عرصه های مختلف، شاهداحیای جلوه های هنری عصر ساسانی هستیم .در مقایسه ساختمان هایی از در دوران باستان با ریشه خالص ایرانی مانند کاخ فیروزآباد یا کاخ سروستان، با مسجدجامع اصفهان و مسجد زواره و ... در دوره اسلامی عصر سلجوقی، این نکته را آشکار می سازد که در این ابنیه ما بانظامی ترکیبی مواجهیم، نظامی متشکل از ایوان ها و گنبدهایی بر قاعده مربع، و چهارطاقی ها، که در همه آنها تفاوتبیشتر در منظره و لباس است که اسلام بر ساختمان های ساسانی پوشانده و تلاش کرده است تا مفهومی به آنها بدهدکه معماری ایرانی نسبت به قبل متمایزتر گردد. اقدامی که امتداد آن، تبدیل به فرایند شده است، تا آنجا که امروزه،شاهکار مساجد ایرانی را مساجد چهارایوانی می دانند، پدیده ای که ریشه در دوره اشکانی و ساسانی، و بازتولیدش دردوره سلجوقی دارد.

کلیدواژه ها:

دیوان سالاری سلاجقه ، دیوان سالاری ساسانیان ، معماری ساسانی ، معماری سلجوقی ، اندیشه ایرانشهری