هفتکل، نگین نفتی زاگرس

عموما می دانیم که نخستین میدان نفتی ایران و خاورمیانه از سوی عوامل دارسی در 5 خرداد سال 1287 خورشیدی در نفتون، حوالی شهر کنونی مسجد سلیمان کشف شد؛ اما کمتر می دانیم که دومین میدان نفتی ایران در کجا و چه زمانی به دنیا معرفی شده است. این میدان، اکنون جایی در جنوب ایران، استان خوزستان و شهری ساکت و آرام با مردمانی سختکوش و مهمان نواز به نام «هفتکل» قرار دارد. در مطلب پیش رو، نیم نگاهی داریم به تاریخ کشف این میدان و تاسیس شهر هفتکل در دل جاده های مارپیش و دامنه های رشته کوه پایدار و زیبای «زاگرس».

از اهواز به سمت شمال شرقی که بروید، براحتی می توانید سراغ شهر زیبا و آرام «هفتکل» را بگیرید؛ البته برخی نام این شهر را «هفتگل» می خوانند که قطعا اشتباه است؛ چرا که در کتاب های فرهنگ بومی قشقایی و بختیاری آمده است: «کل» به معنای سنگ سر پا نگه داشته شده به منظور نشانه و علامت است و در این منطقه به مناسبتی هفت «کل» قرار داده شده بود و بعد از کشف نفت، نام «هفتکل» مشهور شد؛ البته «هفتکل» در دشتی به نام «طوف سفید » قراردارد که صدها سال محل قشلاق بختیاری ها بوده است. پیش از کشف نفت در «هفتکل» و همزمان با بهره برداری از چاه شماره (یک)، تغییراتی از سوی انگلیسی ها در این منطقه به وجود آمده بود. در گزارش فرمانداری این شهرستان آمده است:«از روز به نفت رسیدن چاه شماره (یک) ساخت و ساز خانه های مجلل کارگری، کارمندی و مدیران انگلیسی و ایرانی در هفتکل آغاز شد و لین های 10 فوتی برای کارگران ساده، دو اتاقه و سه اتاقه به کارگران خاص و فنی و بنگله ها (ویلاها) به مدیران و کارمندان با توجه به رده کاری شان اختصاص می یافت. دو سینمای کارگری و کارمندی، باشگاه و اماکن ورزشی و تفریحی، پارک و فضای سبز مناسب نیز از هفتکل، شهری دوست داشتنی و مناسب زندگی ساخته بود .بنا به گزارش نشریه هفتگی (هفت روز در هفتکل و نفت سفید ) به شماره ۲۹ و تاریخ 26 تیرماه 1340، هفتکل و نفت سفید روزانه 168 هزار بشکه نفت خام تولید و صادر می کردند. سال 48 شرکت نفت از هفتکل خارج شد و این شهر زیبا را به ارتش واگذار کرد.» بر اساس گزارش مستند وزارت کشور و بر اساس تقسیمات کشوری، شهر «هفتکل» تا سال 87 به عنوان بخش در تابعیت رامهرمز و چند سالی هم در تابعیت مسجد سلیمان بود و این موضوع سردر گمی مسوولان و مردم را سبب می شد و کار خدمات رسانی به این شهر نفت خیز را با مشکل مواجه می کرد تا اینکه در اردیبهشت سال 87 در حالی که تولد 82 سالگی هفتکل نزدیک بود، به شهرستان ارتقا یافت. هفتکل از لحاظ جغرافیایی تقریبا در مرکز استان خوزستان قرار دارد. این شهر تا اهواز، مرکز استان خوزستان ۹۰ کیلومتر، تا رامهرمز ۳۵ کیلومتر تا باغملک ۳۹ کیلومتر تا مسجد سلیمان ۸۰ کیلومتر، تا ایذه 85 کیلومتر و تا شوشتر نیز ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد.»

20 سال بعد از مسجدسلیمان

یک نکته جالب توجه این است که اگر چه «هفتکل» در سال 1306 خورشیدی، یعنی حدودا 20 سال بعد از چاه شماره (یک) مسجدسلیمان به نفت رسید؛ اما همچنان حائز مقام و رتبه دوم کشف نفت در ایران و خاورمیانه است. سرزمینی که علاوه بر نفت، میزبانی منابع طبیعی بسیاری را به عهده دارد که از جمله آنها می توان به رود زرد، حضور عشایر با صلابت ایرانی، کشت برنج و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. در کتاب «خوزستان، تمدن و نفت» در این باره آمده است:«در جنوب شرقی مسجد سلیمان «مهد صنعت نفت خاورمیانه» میدان نفتی دیگری وجود دارد به نام هفتکل که هرچند 20 سال پس از مسجد سلیمان کشف شد؛ اما در مدت کوتاهی به بزرگترین تولیدکننده در بین میادین نفتی ایران تبدیل شد و پس از مسجدسلیمان، دومین شهر نفت خیز ایران و خاورمیانه لقب گرفت. هفتکل و حومه آن البته پیش از پیدایش نفت نیز مورد توجه بود و یکی از جذاب ترین مناطق قشلاقی عشایر کوچ رو و قشقایی و بختیاری محسوب می شد. دشت های سرسبز این منطقه در فصل زمستان و بهار آکنده از گل های وحشی است. رود زرد از کنار آن عبور می کند و زمین های اطراف آن هنوز نیز زیر کشت برنج می رود. آب رودخانه های فصلی آن در بیشتر فصل های سال، چرخ آسیاب های آبی را به حرکت درمی آورد و آثار به جای مانده از سدهای سنگی با ملات های آهکی حکایت از دانش آبخیزداری از گذشته های دور در این منطقه دارد؛ هرچند این منطقه با کشف نفت شهرت یافت؛ اما قبل از آن نیز به عنوان منطقه قشلاقی مورد توجه بوده است. «کل» در گویش محلی به علامت و نشانه ای که با سنگ چین کردن مشخص می شود، اطلاق می شود. درباره هفتکل در فصل سوم جغرافیای مفصل ایران آمده است: «شرکت نفت انگلیس و ایران توجه خود را به معادن مسجد سلیمان محدود نساخت؛ بلکه به اکتشاف و کاوش در جزیره قشم، دهلران و چند نقطه دیگر از جمله هفتکل که 35 مایلی جنوب شرقی مسجد سلیمان واقع است، اقدام کرد و در سال 1306 خورشیدی به حوزه نفتی عظیمی دست یافت که دارای مخازن طبیعی قابل توجهی بود.»

طبیعت در کنار صنعت

کوه زیبای «آسماری» با طبیعت بکر و مطبوعش نیز با نام صنعت نفت ایران در «هفتکل» پیوند خورده است. در کتاب «خوزستان، نفت و تمدن» نوشته فرشید خدادادیان دراین باره آمده است:«نکته جالب توجه در خصوص هفتکل اینکه از نظر مختصات فنی نیز سازند و مخزن نفتی هفتکل هم نام کوه سر به فلک کشیده ای به نام «آسماری» است که در مسیر مسجد سلیمان به هفتکل واقع است. سازند آسماری، یکی از عظیم ترین قشرها یا کوهان نفتی در ایران است و علت نامگذاری این سازند به آسماری، نوع سنگی است که برای نخستین بار در ایران در این کوه دیده شده است. پس از نصب تجهیزات صنعتی و عملیاتی، هفتکل برای سال ها بزرگترین تولیدکننده نفت در ایران بود و از 25 حلقه چاه آن هر ساله میلیون ها تن نفت استخراج می شد.»

ماجرای یک رشادت تاریخی

چنانچه در شماره های پیشین درباره اهمیت مناطق نفت خیز جنوب ایران در پیروزی متفقین و انگلیسی ها در جنگ های جهانی اول و دوم گفتیم، پس از تصمیم اشغال ایران از سوی متفقین در مناطق نفت خیز جنوب از کرانه های اروند رود تا «هفتکل» اتفاقات بسیار زیادی افتاد و رشادت هایی در تاریخ ثبت و ماندگار شد. یکی از این رشادت ها، مربوط به استوار عنایت الله گنجی است که در برابر اشغال ایران و قوای انگلیسی یک تنه ایستاد و درس میهن دوستی اش زبانزد خاص و عام شد. شرح مختصری از این واقعه در کتاب «خون خاک» نوشته خسرو معتضد آمده است: «روز سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی نیروهای متفقین علی رغم اعلام بی طرفی کامل ایران در جنگ جهانی دوم، ورود به ایران را آغاز کردند و انگلیس با تنها 5 هزار سرباز توانست خاک ایران را به اشغال درآورد. اهمیت منطقه نفت خیز هفتکل و اتکای اقتصادی- نظامی دولت انگلیس به استخراج نفت آن، پای نیروهای انگلیسی را به شهر کشاند. انگلیسی ها، چاه شماره (۲۰) هفتکل را Golden Well می نامیدند، چون ۲۰ هزار بشکه نفت از آن، موتور محرکه خودروهای نظامی شان را تامین می کرد. در برابر تهاجم متفقین بسیاری از فرماندهان لشکرها، راه فرار را در پیش گرفتند و کوچک ترین مقاومتی نشان ندادند. فقط در جنوب و غرب لشکرهای خوزستان و کرمانشاه تا حدودی مقاومت کردند؛ اما در شهر هفتکل، استوار عنایت الله گنجی که فرمانده ژاندارمری فلوتین هفتکل بود، وقتی خبردار شد هواپیماهای متفقین قصد فرود در فرودگاه هفتکل را دارند، خود را به آنجا رساند و اجازه نشستن به هواپیماها را نداد. اطرافیان به او می گفتند شاه تسلیم شده و کشور را به متفقین سپرده، تو هم تسلیم شو  و  خودت را به خطر نینداز، اما گنجی گفت: «من سربازم! مملکت مال شاه نیست و من سرباز شاه نیستم، من سرباز وطنم.» استوار سوار بر اسب، خود را به فرودگاه رساند و تفنگش را به آسمان که در تسخیر جنگنده های متفقین بود، نشانه رفت و توانست بعد از چند شلیک، هواپیمای انگلیسی را که در حال فرود آمدن بود، ساقط کند. هواپیمای دوم، وقتی اوضاع را چنین دید، فرودگاه و اطراف آن را به گلوله بست که در این بین استوار گنجی کشته و پیرمردی بنام «قلیچ» که از عشایر قشقایی بود و برای کمک به استوار آمده بود نیز زخمی شد.»

آمارهای تاریخی چه می گویند؟

آمارهای تاریخی از میزان کشف و استخراج نفت از هفتکل و تحولات تاریخی- صنعتی آن نیز جالب توجه است. در کتاب«خوزستان، نفت و تمدن» نوشته فرشید خدادادیان در این باره اطلاعات دقیقی وجود دارد:« از زمان کشف نفت در این میدان در سال 1307 (1928 میلادی) تا سال 1340 (1951 میلادی) بیش از 130 میلیون تن نفت از این منطقه استخراج شد. هفتکل از مهر سال 1333 پس از استقرار کنسرسیوم، از نظر تولید پس از میدان جدید نفتی در آغاجاری و میدان کهنسال مسجد سلیمان در ردیف سوم قرار گرفت که این امر حاکی از کاهش فشار نفت ذخیره در این میدان بود. تولید این منطقه پس از کشف ذخایر نفتی و بهره برداری از ذخایر نفتی آغاجاری و گچساران تنزل پیدا کرد و در سال 1346 پس از میادین آغاجاری، گچساران، مارون، اهواز و کرنج در ردیف ششم تولید نفت قرارگرفت. به همان میزان که تولید نفت در هفتکل کاهش می یافت، شادابی و نشاط شهر نیز کمتر می شد. مهاجرت رونق یافت و هفتکل در مدت کوتاهی به شهری متروکه تبدیل شد؛ هرچند با برنامه ریزی عملیات تزریق گاز در میدان هفتکل از تیر سال 1355 با تامین گاز مورد نیاز از کلاهک گازی میدان نفت سفید- میدانی همجوار با هفتکل- آغاز شد. تولید نفت از این میدان استقرار یافت؛ اما این مقدار تولید نتوانست در سال 1358 جایگاهی بهتر از ردیف بیستم را در بین 23 منطقه فعال نفتی ایران برای هفتکل به ارمغان بیاورد. هم اکنون نیز تولید نفت در میدان نفتی هفتکل که زیرمجموعه شرکت بهره برداری نفت و گاز مسجد سلیمان است، با استفاده از روش تزریق گاز ادامه دارد و نام آن همچنان در صنعت نفت ایران زنده است.»