تدرج عذاب در آخرت برای ایمان بی ایمانان (تمهیدات خداوند در قیامت برای نجات دوزخیان)

تمهیدات خداوند در آخرت برای ایمان بی ایمانان، تدرج عذاب: بر مبنای جمله «باسمک الذی یصلح به الاولون و الآخرون» در دعای عهد، خداوند در قیامت همه بی ایمانان را صالح و مومن می کند؛ لذا حضرت حق تمهیداتی را در قیامت انجام می دهد تا این هدف تحقق یابد؛ از جمله این تمهیدات تدرج عذاب گناهکاران در قیامت است؛ بیان این مطلب را با توجه به آیه زیر توضیح می دهیم. «و اما الذین فسقوا فماواهم النار کلما ارادوا ان یخرجوا منها اعیدوا فیها و قیل لهم ذوقوا عذاب النار الذی کنتم به تکذبون، و لنذیقنهم من العذاب الادنی دون العذاب الاکبر لعلهم یرجعون» (20 و 21 سجده).

ترجمه : و اما کسانی که بدکاره گی کرده اند، پس پناهگاهشان آتش است؛ هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند، در آن بازگردانیده می شوند و به آنان گفته می شود: «عذاب آن آتشی را که دروغین می پنداشتید بچشید؛ و قطعا بجای عذاب بزرگتر، از عذاب پست تر به آنان می چشانیم، باشد که آنان بازگردند. از اقدامات تمهیدی برای توبه دوزخیان مسئله تدرج عذاب است؛ عذاب دوزخیان از مرتبه ضعیف شروع می شود و در صورت لزوم قوی تر می گردد؛ و با این نحوه تخفیف دادن، آنان را تشویق به توبه می کنند تا گرفتار عذاب شدیدتر نشوند.

در این دو آیه، سخن از نحوه عذاب فاسقان است، ابتدا خداوند می گوید پناهگاه فاسقان آتش است؛ تعبیر «ماوا» به معنای پناهگاه است؛ خداوند در چند جای قرآن تصریح می کند که آتش جهنم پناهگاه گناهکاران است؛ پناهگاه، جایی است که انسان برای دور ماندن از خطری که متوجه او است در آن جای می گیرد؛ علت این که در آخرت، آتش جهنم پناهگاه گناهکاران است این است که بی ایمانی و گناه، موجب دوری انسان از خداوند است؛ و خداوند، ارحم الراحمینی است که بزرگترین رحمت را نصیب بندگانش می کند؛ پس دوری از او، محرومیت از رحمت چنین ارحم الراحمینی است؛ و محرومیت از رحمت ارحم الراحمین، خود بزرگترین عذاب است؛ و دردناکی چنین عذابی از هر عذابی بیشتر است؛ زیرا در آنجا به اقتضای آشکار شدن تدریجی ناپیدائی ها «یوم تبلی السرائر» این دوری برای گناهکاران ملموس و محسوس می گردد؛ مثل تاجری که کاملا فهمیده است ترک فلان تجارت برزگترین خسارت برای او بوده است، که رنج عدم دستیابی به بهترین سود که محبوب اصلی تاجر است، بدترین رنج برای تاجر است؛ لذا بزرگترین عذاب گناهکاران در آخرت همان احساس دوری از خداوند است؛ چنانکه در دعاء کمیل، که از حضرت امیرالمومنین (ع) روایت شده، به این نکته اشاره شده است: «فهبنی صبرت علی عذابک، فکیف اصبر علی فراقک» یعنی بر فرض که من عذابهای جهنم ترا تحمل کنم؛ اما چگونه دوری تو را می توانم تحمل کنم!؟ و این خود حاکی از این است که در آخرت، عذاب فراق از خدا، بسیار بزرگتر و سخت تر از عذاب جهنم است؛ و این جا است که انسان گناهکار برای فرار از چنین درد اکبری به آتش جهنم که تنها جایگاهی است که در دسترس اوست، پناه می برد؛ و آتش جهنم در عین درد آوری به خاطر مشغول کردن جهنمی به خودش، احساس عذاب اکبر را برای جهنمی کمی می کاهد؛ لذا در قرآن تعبیر «ماوا» برای جهنم و آتش آن بکار رفته است؛ ولی وقتی آنان در این پناهگاه قرار می گیرند، احساس می کنند که ناراحتی های جهنم نیز برای آنها تحمل ناپذیر است؛ لذا آنها تصمیم می گیرند به جای راحت تری پناه برند ولی راه بسته است و آنها را به درون جهنم بر می گردانند «کلما ارادوا ان یخرجوا منها اعیدوا فیها» و به آنها گفته می شود عذاب آتش را بچشید «ذوقوا عذاب النار».

در ادامه آیه، خداوند نوع عذابی را که باید آنها بچشند و نیز علت انتخاب این نوع از عذاب برای آنان را چنین بیان می کند «و لنذیقنهم من العذاب الادنی دون العذاب الاکبر لعلهم یرجعون»، ما به آنها بجای عذاب اکبر، عذاب پست تر را می چشانیم، تا شاید از مرام غلطشان برگردند. مطابق فرازی که از دعاء کمیل نقل کردیم عذاب فراق از حق، و درد دوری از خداوند، بسیار بزرگتر و سخت تر از عذابی است که در جهنم به جهنمی ها چشانده می شود؛ خداوند از روی لطف و رحمتش بجای چشاندن عذاب فراق، عذاب پست تر را به دوزخیان می چشناند؛ لذا جهنم را پناهگاه آنان قرار داده تا آنها با پناه بردن به آن، هم از عذاب اکبر رهائی یابند، و هم با درد و رنجی که از آتش جهنم می چشند و مقایسه آن با عذاب اکبر بفهمند که باید از مرام غلطشان دست برداشته و به سوی حق رجوع کنند، تا گرفتار درد فراق که عذاب دردناکتری است نگردند؛ پس این نحوه تخفیف در عذاب، زمینه ای می شود که ایمانشان تقویت گردد، ایمانی که مبتنی بر مقایسه عذاب اکبر با عذاب پست تر است، نه مبتنی بر لمس مباشر عذاب اکبر؛ بنابراین طبق این بیان خداوند با پناهگاه قرار دادن آتش جهنم سرراه گناهکاران، و توجه دادن آنان به عذاب اکبر، زمینه تقویت ایمان آنها را فراهم می کند. این تفسیری است که با توجه به فرمایش امیر المومنین می توان برای این دو آیه ارائه نمود؛ ولی مفسران در مورد «العذاب الادنی» و «العذاب الاکبر» تفسیرهای دیگری گفته اند که به نظر می رسد که سخنان ناتمامی است. برخی گفته اند «العذاب الادنی» همان عذاب دنیایی است که به گناهکار می رسد نظیر قحطی و گرسنگی؛ ولی چنین تفسیری مناسب سیاق واحد این دو آیه نیست؛ زیرا ظاهر این است که آیه 21 ادامه مطالب آیه 20 است که در مورد عذاب جهنمیان است؛ زیرا در آیه اول بیان می کند که عذاب به آنها چشانده می شود و در آیه بعد روشن می کند که عذاب مطرح شده در آیه قبل چگونه رخ می دهد؛ پس این دو آیه یک مجموعه واحدند که با هم باید تفسیر شوند؛ ولی تفسیر فوق موجب می شود که «و لنذیقنهم من العذاب» از «ذوقوا عذاب النار» بریده شود؛ چون طبق این تفسیر اولی مربوط به آخرت و دومی مربوط به دنیا است و نه متمم آن. برخی نیز گفته اند «العذاب الادنی» همان عذاب قبر یا عالم برزخ است که قبل از عذاب آخرت (که عذاب اکبر است) رخ می دهد؛ و روایتی هم در تایید این دیدگاه از امام صادق (ع) نقل شده است؛ ولی باید توجه داشت که این تفسیر و مخصوصا روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده و فقط در آن به عذاب قبر اشاره دارد و سخنی در مورد عذاب اکبر در آن نیست، با تفسیر انتخابی ما سازگار است؛ زیرا آتش عذاب برزخ هم همان نقشی را دارد که آتش جهنم در روز قیامت دارد؛ بنابراین طبق این بیان نیز خداوند با پناهگاه قرار دادن آتش عالم برزخ سرراه گناهکاران، زمینه ایمان آنها را فراهم می کند تا آنها را از عذاب اکبری که امکان وقوع دارد برهاند. نکته ای که لازم است به آن توجه خاص شود این است که تعبیر «لعلهم یرجعون» در آخر آیه به خوبی گویای این است که اقدامات مطرح شده قبل از این جمله به هدف دور کردن مجرمان از راه غلطشان است؛ و این همان تشویق به توبه اخروی است.