سیمرغ در دامن الوند؛ همدان در تحفه العراقین خاقانی

خاقانی شروانی، شاعر نامدار قرن ششم هجری، در شمار مهم ترین و تاثیرگذارترین شاعران ادب پارسی قرار می گیرد. او را با خیال پردازی های رنگین و تصویرآفرینی های ویژه می شناسند و شرح های متعددی بر اشعارش نوشته اند. غزلیات و خصوصا قصایدش که در «دیوان» سترگ او گرد آمده، نام و یادش را در فرهنگ ایران زمین جاودانه کرده؛ چه اینکه چکامه های خاقانی آمیخته با اشارات تاریخی، اسطوره ای، دینی، اخترشناسی و حتی پزشکی است که تلاش برای اکتشاف این اشارات و تلمیحات، دیوانش را محل پژوهش های گوناگون ساخته است.

خاقانی بجز دیوان، اثر منظوم دیگری دارد به نام «تحفه العراقین» به معنی ارمغان دو عراق، عراق عرب و عراق پارس(=عجم). این مثنوی در بیش از سه هزار بیت، سفرنامه ی نخستین حج سخن سرای شروان را روایت می کند. وی در تحفه العراقین، به توصیف اشخاص مختلف و سرزمین هایی همچون: شروان، قهستان، همدان، نجف، شام، مصر، موصل، مدینه و مکه می پردازد. بنا به نوشته ی استاد بدیع الزمان فروزانفر، اولین سفرنامه ی منظوم ادبیات ما، احتمالا همین کتاب باشد(فروزانفر،1358 :626).

آنجا که خاقانی به وصف عراق پارس می پردازد، همدان هم رخ می نماید و همچون معشوقی فتانه از شاعر شروانی دلبری ها می کند. سخنور چیره دست ما هم حق سخن به جای می آورد و با تصویرسازی هایی دلربا از هگمتانه ی کهنسال، مخاطب را هم نفس و هم قدم خود می گرداند تا شریک سرمستی و سرخوشی اش شود.

نخست، همدان را به همان صفت مکه در سوره ی تین، یعنی سرزمین امن و آرام، می خواند: «هذا البلد الامین». سپس الوند(=اروند) را بجای کوه ابوقبیس در مکه می نشاند و مصداق آیات «والجبال اوتادا»(نبا/7) و «خلق السماوات بغیر عمد ترونها»(لقمان/10) را در الوند سرفراز می بیند:

راه همدان به دیده پویی

هذا البلد الامینش گویی
خضراش مثال کعبه دانی
اروندش بوقبیس خوانی
کوهی، حجرش جواهر پاک

میخ زمی و ستون افلاک(خاقانی،1357 :89)

سپس می گوید که قله اش را باید بالاتر از ستاره ی سماک و ریشه اش را پایین تر از سمک(=ماهی) جستجو کنی؛ زیرا گذشتگان معتقد بودند زمین بر شاخ گاو و گاو بر پشت ماهی است:

تیغش به فراز برده خرگاه
زانسوی سماک سال ها راه 

بیخش به نشیب کرده آهنگ

زانسوی سمک هزار فرسنگ(همان:89)
 

حالا خاقانی وارد عالم پررمز و راز تمثیل و افسانه می شود و سیمرغ را یاد می کند. ابیاتی می سرایدکه ما را به سال ها بعد از تحفه العراقین می برد و در وادی هفتم منطق الطیر عطار می اندازد؛ جایی که از هزاران پرنده که خواستار دیدار شهریارشان بودند، سی پرنده باقی ماندند و زلال و صاف به کوه قاف(=منزلگاه سیمرغ/عنقا) رسیدند و تجلی سیمرغ را در خود دیدند. اکنون الوند به منزله ی کوه قاف افسانه ای در برابر دیدگان نکته سنج خاقانی جلوه گر شده است:

سیمرغ به دامنش فرودید
سی مرغ دگر چو خود بر او دید

صدساله بلند رفته هریک

قافی به دهان گرفته هریک

کار همدان چه دست بالاست 

کاروند قرارگاه عنقاست

الا به وجود او قوی نیست

پشت همدان که روی دنیی(=دنیا)ست (همان:90)
 

و حالا در تعریف شهر همدان:

شهری بینی بهشت مرزش

دهقان فلک به کشت ورزش

نعمت در وی ز جنت افزون
گاو گردون چو گاوگردون (همان:90)
 

گاو گردون منظور برج ثور است؛ برج دوم از بروج فلکی. گاوگردون یعنی گاوی که بر ارابه بندند(دهخدا: ذیل گاو گردون). در این دو بیت می گوید که آسمان به کشاورزی در خاک همدان برخاسته؛ منظور بارش باران است که باعث حاصلخیزی زمین ها شده.

سپس دهان به تمجید از آب لطیف همچون عسل همدان و سرسبزی وگیاهان(=خضر) این سرزمین می گشاید:

آبش به لطافت انگبین وار 

بادش ز نشاط، زعفران بار

پس ساخته خضر در حریمش

حلوای مزعفر از نعیمش(خاقانی:90)
 

همین که از زعفران و حلوای زعفرانی(=مزعفر) سخن به میان می آید، آن را رها نمی کند و پس از سه بیت که از بازار پررونق همدان می گوید، ادامه اش می دهد. او برای توصیف بازار این شهر اغراق شاعرانه ای به کار می برد: آن قدر در راسته های بازارش خرید و فروش صورت گرفته که سیم و زر بر خاکش ریخته شده و آسمان باید به غربال کردن خاک بازار بپردازد تا ذره ای یا خرده ای زر و سیم نصیبش شود:

در بازارش برای ریزی
چرخ است کمینه خاک­ بیزی
اجرام نگر: شعاع ریزان

چون مشعل های خاک بیزان
یاقوت و زر است خاک و خاراش 

زان است هوا مفرح آساش (همان: 90)
 

در بیت دوم، مشعل به معنی صافی و پالونه است.

خاقانی دیگربار به کشت زعفران در همدان برمی گردد؛ حتی می گوید که اگر کشاورز در این خاک، درمنه(=علف جارو) بکارد، از آن زعفران به عمل می آید:

گر برزگرش درمنه کارد
خاکش همه زعفران برآرد

زآن است که مرز روذآور

نعمتکده ای ست شادی آور (همان:90)
 

روذآور همان رودآور-در تویسرکان امروز- است که مشهور بوده به کشت زعفران. زعفران را هم که به شادی آوری و نشاط بخشی می شناسند. پس طبیعتا رودآور می شود نعمتکده ای شادی آور.

در نزهه القلوب حمدالله مستوفی، قرن هشتم، پس از این که «رودآور» را از قصبات توی وسرکان می خواند، آن را چنین معرفی می کند: «در آن جا زعفران بسیار کارند و بدین سبب آن زمین را زعفرانی خوانند»(مستوفی،1362 :73).

در معجم البلدان که از کتب نیمه اول قرن هفتم است و با خاقانی فاصله چندانی ندارد، در مدخل «روذراور» می خوانیم که زعفران بسیار از این شهر برخاسته و حتی به شهرهای دیگر هم فرستاده می شده: «لها مروج(=ج مرج،چمن ها) و ثمار(ج ثمر، میوه ها) و زروع(ج زرع، کشتزارها) و یرتفع بها من الزعفران شیء کثیر یجهز الی البلاد»(حموی،1977 :78).

سرانجام در پایان، ادیب شروان به توصیفی درخشان از همدان می رسد و آن را «عروس عراق» می خواند. شایسته است که این تعبیر دلپذیر و چهار بیت زیر در جایی نمایان از شهر همدان نوشته و نصب شود تا ساکنان و مسافران از حضور در کهنشهر هگمتانه، لذت و بهره ای دوچندان ببرند:

خود کل عراق مهد جان هاست

اما همدان عروس آن هاست
اکناف عراق باغ دنیی است
اما همدان بهار معنی است
چون در همدان مقر گرفتی

حظ همه دان که بر گرفتی

هم طالع دین، سعید بینی 

هم شام و سحر دو عید بینی(خاقانی:91)
 

منابع

- حموی، یاقوت(1977)، معجم البلدان، ج3. دارصادر بیروت.

- خاقانی، افضل الدین(1357)، مثنوی تحفه العراقین، حواشی و تعلیقات:دکتر یحیی قریب. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.

- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه. نرم افزار الکترونیکی.

- فروزانفر، بدیع الزمان(1358)، سخن و سخنوران. تهران: خوارزمی، چاپ سوم.

- مستوفی، حمدالله(1362)، نزهه القلوب، به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب، چاپ اول.