جایگاه و اهمیت دانش افزایی و خود سازی

بسم الله الرحمن الرحیم

مساله دانش افزایی و خود سازی که در اصطلاح از آن تعبیر به تعلیم و تربیت می شود ، دراسلام آن چنان دارای اهمیت است که اولین آیات قرآن کریم که بر پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) نازل شد ، از خواندن و قلم و تعلیم و تعلم سخن می گوید:«...اقرا و ربک الاکرم *الذی علم بالقلم* علم الانسان ما لم یعلم » (علق / آیه 3 و 4 و 5 ). و یکی ازمهم ترین اهداف بعثت رسل و انزال کتب ازسوی خدای سبحان تعلیم و تزکیه (که همان تربیت و خود سازی است) ، بیان شده است :« کما ارسلنا فیکم رسولا منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه... ، چنان که به میان شما فرستادهای از خودتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما تلاوت نماید ، و پاکیزه و تهذیب تان کند ، و کتاب و حکمت به شما بیاموزد، و چیزهایی که نمیدانید به شما یاد دهد » (بقره/ 151. شبیه به این تعبیر درآیات ذیل نیز آمده است : آل عمران/ 164، جمعه/ 2 . بقره/ 129 ).

آری ، از طریق دانش افزایی و خود سازی ، به تعبیر دیگر از راه تعلیم و تربیت صحیح است که انسان به شناخت انسان «آن چنان که هست» و« آن چنان که باید باشد» دست می یابد و بنیان های فکری وشخصیت رفتاری انسان ، بازسازی می شود . عمدتا افراد تاریخ ساز و تحول آفرین درعرصه های مختلف ، ازهمین مدرسه ها ومراکز آموزشی برمی خیزند ؛ ازاین رو ، علامه جعفری می گوید:« تعلیم وتربیت دردگرگون کردن انسانها نقش اساسی و ضروری داشته ودارد و خواهد داشت » ( ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ، ج 17 ، ص 187 ).

علم و ادب ریشه خوبیها و برترین هدیه

با توجه به اهمیت فوق العاده تعلیم و تربیت است که درآیات و روایات ، فراوان از علم و ادب تمجید شده است ، به عنوان نمونه قرآن می فرماید:« ...یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات ، خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده است، درجات عظیمی می بخشد » ( مجادله / 11 ). رسول خدا(صلی الله علیه وآله )فرمود:« طلب علم برهرمرد و زن مسلمان واجب است » (مشکاه الانوار فی غرر الاخبار ، ص 133 ). امیرمومنان علی(علیه السلام) علم را منشا همه خیر و خوبیها معرفی کرده (العلم اصل کل خیر ) ( غررالحکم دررالکلم ، ص41 ) و ادب و تربیت نیکو را بهترین هدیه و بخشش پدر به فرزند بیان می کند (مستدرک الوسایل ، ج 15 ، ص 164 ). در مقابل ، جهل و فقدان ادب را ، ریشه تمام شرور و بدی ها دانسته و می فرماید :« الجهل اصل کل شر ، جهل و نادانی ریشه و منشا تمام بدیها است » (غررالحکم دررالکلم ، ص 73 )، و همچنین فرمود :« عدم الادب سبب کل شر ، به دست نیاوردن ادب و تربیت نیکو ، باعث هر شر و بدی است » ( شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، ج 20 ، ص 258 ).

سخن افلاطون درباره جایگاه رفیع تعلیم وتربیت نیز شنیدنی است، او می گوید:« به دنیا نیامدن بهتراز آموزش نیافتن ونادان ماندن است ؛ زیرا جهالت ، ریشه همه بد بختی ها است ».

نکته قابل دقت این که در مورد خود سازی ، پرورش و پالایش روحی و اخلاقی ، لفظ «تربیت» در قرآن به کارنرفته و در احادیث نیز کمتراستفاده شده ، بلکه در این مورد واژه تزکیه ، ادب و تادیب بیشتر به کار رفته است . اما تزکیه و تربیت یک معنا دارد ؛ زیرا تربیت درلغت به معنای پرورش ونمو دادن است که تزکیه نیز به همین معناست . راغب درمفردات می نویسد :« اصل زکات به معنای رشد و نمو و پرورش است که در مورد پرورش و طهارت نفس نیز استعمال می شود. گاهی تزکیه را به بنده نسبت می دهند به اعتبار این که آن را کسب می کند و به آن می رسد ، مانند:« قد افلح من زکاها ، به تحقیق رستگار شد کسی که خود سازی و تزکیه نفس نمود »( شمس / 9 ) ، گاهی به خدا نسبت داده می شود زیرا فاعل پرورش در حقیقت اوست ، مثلا:«...بل الله یزکی من یشاء » ( نساء / 49 ) ،گاهی به پیامبرنسبت داده می شود ، چون واسطه رسیدن کمال به بندگان است ، مانند:« یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم » ( بقره / 151 ) وگاهی به عبادت نسبت داده می شود ؛ زیرا وسیله پرورش و تکامل نفس است ، مثل:« و حنانا من لدنا و زکاه » ( مریم / 13 ).