پیشگیری از آسیب های فضای مجازی به کودکان: نقش والدین از نگاه فقه، حقوق و تجربه های جهانی

(بررسی فقهی، حقوقی و بین المللی با ذکر مثال های عینی)

با گسترش فناوری های دیجیتال و دسترسی آسان کودکان به اینترنت، فضای مجازی به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره تبدیل شده است. اگرچه این فضا فرصت های آموزشی و ارتباطی بی شماری را فراهم می کند، اما در عین حال، خطرات جدی نیز برای کودکان به همراه دارد. از جمله این خطرات می توان به مواجهه با محتوای نامناسب، سوءاستفاده های جنسی، قلدری سایبری، اعتیاد به اینترنت و نقض حریم خصوصی اشاره کرد. در این میان، والدین به عنوان اولین مراقبان و مسئولان تربیتی کودکان، نقش کلیدی در پیشگیری از این آسیب ها دارند. این مسئولیت نه تنها از منظر اخلاقی و تربیتی، بلکه از جنبه های فقهی، حقوقی و بین المللی نیز مورد تاکید قرار گرفته است. در این نوشتار، به بررسی تکلیف والدین در این زمینه با استناد به منابع فقهی، حقوقی و بین المللی و همچنین ذکر مثال های عینی پرداخته می شود.

---

۱. مسئولیت والدین از منظر فقه اسلامی

در فقه اسلامی، مسئولیت والدین در قبال تربیت و حفاظت از کودکان به عنوان یک تکلیف شرعی مورد تاکید قرار گرفته است. آیات و روایات متعددی بر لزوم مراقبت از فرزندان و پیشگیری از ورود آنان به محیط های آسیب زا تاکید دارند.

۱.۱. آیات قرآن
- در آیه ۶ سوره تحریم، خداوند می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم واهلیکم نارا». این آیه به صراحت بر مسئولیت والدین در حفظ خود و خانواده از هرگونه آسیب، از جمله آسیب های معنوی و اخلاقی، تاکید می کند. فضای مجازی به عنوان محیطی که ممکن است حاوی محتوای نامناسب یا مخرب باشد، در این دسته قرار می گیرد.
- در آیه ۵۸ سوره نساء نیز آمده است: «ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها». کودکان به عنوان امانت های الهی نزد والدین هستند و مراقبت از آنان در برابر آسیب های فضای مجازی بخشی از این امانت داری است.

۱.۲. روایات
- پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «کلکم راع وکلکم مسئول عن رعیته» (همه شما مسئولید و در قبال زیردستان خود پاسخگو هستید). این حدیث نشان می دهد که والدین به عنوان سرپرستان کودکان، مسئولیت دارند تا از آنان در برابر هرگونه آسیب، از جمله آسیب های فضای مجازی، محافظت کنند.
- امام علی (ع) نیز در نهج البلاغه بر لزوم تربیت صحیح کودکان تاکید کرده اند: «حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه ویحسن ادبه». این سخن نشان می دهد که والدین موظفند تا محیطی امن و سالم برای رشد اخلاقی و معنوی فرزندان خود فراهم کنند.

۱.۳. دیدگاه فقها
- فقهای شیعه و سنی نیز بر این مسئولیت تاکید کرده اند. به عنوان مثال، امام خمینی (ره) در کتاب «تحریر الوسیله» بر لزوم تربیت فرزندان بر اساس موازین اسلامی و دور نگه داشتن آنان از محیط های فاسد تاکید کرده اند. این دیدگاه شامل فضای مجازی نیز می شود، چرا که این فضا ممکن است حاوی محتوای غیراخلاقی یا مخرب باشد.
- آیت الله مکارم شیرازی نیز در تفسیر خود بر لزوم مراقبت از کودکان در برابر محتوای نامناسب فضای مجازی تاکید کرده اند و استفاده از ابزارهای کنترل والدین را توصیه می کنند.

---

۲. مسئولیت والدین از منظر حقوقی

در نظام های حقوقی مختلف، مسئولیت والدین در قبال حفاظت از کودکان در فضای مجازی به صورت قانونی تعیین شده است. این قوانین شامل مواردی مانند نظارت بر فعالیت های آنلاین کودکان، محدودیت دسترسی به محتوای نامناسب و آموزش مهارت های دیجیتال به فرزندان است.

۲.۱. قانون مدنی ایران
- در ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی ایران، مسئولیت نگهداری و تربیت فرزندان بر عهده والدین قرار داده شده است. این ماده بیان می کند: «نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است». بر این اساس، والدین موظفند تا از فرزندان خود در برابر هرگونه آسیب، از جمله آسیب های فضای مجازی، محافظت کنند.

۲.۲. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان
- در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب ۱۳۸۱، به مسئولیت والدین در قبال حفاظت از کودکان تاکید شده است. به عنوان مثال، ماده ۳ این قانون بیان می کند: «هرگونه بهره کشی از کودکان و نوجوانان ممنوع است». این ماده شامل بهره کشی های مجازی، مانند استفاده از کودکان در تولید محتوای نامناسب یا قرار دادن آنان در معرض محتوای مخرب، نیز می شود.

۲.۳. قوانین بین المللی
- در سطح بین المللی نیز قوانین و کنوانسیون های متعددی بر مسئولیت والدین در قبال حفاظت از کودکان تاکید کرده اند. به عنوان مثال، کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد (۱۹۸۹) در ماده ۱۹ خود، بر لزوم حمایت از کودکان در برابر هرگونه آسیب جسمی، روانی یا اخلاقی تاکید کرده است. این ماده شامل آسیب های ناشی از فضای مجازی نیز می شود.

---

۳. مسئولیت والدین از منظر بین المللی

در سطح بین المللی، نهادها و سازمان های متعددی بر لزوم مشارکت والدین در حفاظت از کودکان در فضای مجازی تاکید کرده اند. این نهادها شامل سازمان هایی مانند یونیسف، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و اتحادیه اروپا هستند.

۳.۱. یونیسف
- یونیسف در گزارش های متعدد خود بر لزوم آموزش والدین در زمینه استفاده ایمن از فضای مجازی تاکید کرده است. به عنوان مثال، در گزارش سال ۲۰۱۷ خود با عنوان «وضعیت کودکان در جهان: کودکان در عصر دیجیتال»، یونیسف خواستار افزایش آگاهی والدین در مورد خطرات فضای مجازی و آموزش مهارت های دیجیتال به کودکان شده است.

۳.۲. اتحادیه اروپا
- اتحادیه اروپا نیز در قوانین خود بر لزوم حفاظت از کودکان در فضای مجازی تاکید کرده است. به عنوان مثال، دستورالعمل خدمات رسانه های سمعی و بصری (AVMSD) که در سال ۲۰۱۸ به روزرسانی شد، بر لزوم محدود کردن دسترسی کودکان به محتوای نامناسب و تشویق والدین به استفاده از ابزارهای کنترل والدین تاکید دارد.

---

۴. مثال های عینی از آسیب های فضای مجازی برای کودکان

۴.۱. قلدری سایبری (Cyberbullying)
- در سال ۲۰۱۹، یک نوجوان ۱۴ ساله در ایالات متحده به دلیل قلدری سایبری توسط همکلاسی هایش، اقدام به خودکشی کرد. این حادثه نشان دهنده تاثیر مخرب فضای مجازی بر سلامت روان کودکان است و لزوم نظارت والدین بر فعالیت های آنلاین فرزندان را برجسته می کند.

۴.۲. سوءاستفاده های جنسی
- در سال ۲۰۲۰، پلیس فتا در ایران موفق به کشف یک شبکه بزرگ سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی شد. این شبکه از طریق شبکه های اجتماعی، کودکان را فریب داده و از آنان سوءاستفاده می کرد. این مورد نشان دهنده لزوم آموزش کودکان در مورد خطرات فضای مجازی و نظارت والدین بر فعالیت های آنلاین است.

۴.۳. اعتیاد به اینترنت
- در سال ۲۰۱۸، یک مطالعه در چین نشان داد که بیش از ۲۰ درصد از نوجوانان چینی به اینترنت اعتیاد دارند. این اعتیاد منجر به مشکلاتی مانند افت تحصیلی، انزوا و اختلالات روانی شده است. این مثال لزوم محدود کردن زمان استفاده از اینترنت و تشویق کودکان به فعالیت های خارج از فضای مجازی را نشان می دهد.

---

۵. راهکارهای عملی برای والدین

برای ایفای مسئولیت خود در قبال حفاظت از کودکان در فضای مجازی، والدین می توانند از راهکارهای زیر استفاده کنند:

۱. آموزش مهارت های دیجیتال: والدین باید با خطرات فضای مجازی آشنا شوند و مهارت های لازم برای استفاده ایمن از این فضا را به فرزندان خود آموزش دهند.
۲. استفاده از ابزارهای کنترل والدین: نصب نرم افزارهای کنترل والدین بر روی دستگاه های دیجیتال کودکان می تواند به محدود کردن دسترسی آنان به محتوای نامناسب کمک کند.
۳. نظارت بر فعالیت های آنلاین: والدین باید به طور منظم بر فعالیت های آنلاین فرزندان خود نظارت کنند و در صورت مشاهده رفتارهای پرخطر، مداخله کنند.
۴. ایجاد فضای امن برای گفت وگو: والدین باید فضایی امن و باز برای گفت وگو با فرزندان خود ایجاد کنند تا آنان بتوانند در صورت مواجهه با مشکلات در فضای مجازی، بدون ترس از قضاوت، با والدین خود صحبت کنند.

---

نتیجه گیری

مسئولیت والدین در پیشگیری از ورود آسیب به کودکان در فضای مجازی، از جنبه های فقهی، حقوقی و بین المللی مورد تاکید قرار گرفته است. والدین به عنوان اولین مراقبان کودکان، موظفند تا با آگاهی از خطرات فضای مجازی و استفاده از ابزارهای مناسب، از فرزندان خود در برابر این خطرات محافظت کنند. این مسئولیت نه تنها یک تکلیف شرعی و اخلاقی، بلکه یک وظیفه قانونی و بین المللی است که غفلت از آن می تواند پیامدهای جبران ناپذیری برای کودکان و جامعه به همراه داشته باشد.

---

منابع:

۱. قرآن کریم، سوره تحریم، آیه ۶.
۲. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۵۸.
۳. نهج البلاغه، خطبه ۳۱.
۴. قانون مدنی ایران، ماده ۱۱۶۸.
۵. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، مصوب ۱۳۸۱.
۶. کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد (۱۹۸۹).
۷. گزارش های یونیسف در زمینه حفاظت از کودکان در فضای مجازی.
۸. دستورالعمل خدمات رسانه های سمعی و بصری (AVMSD) اتحادیه اروپا.
۹. تحریر الوسیله، امام خمینی (ره).
۱۰. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی.