افزایش فرونشست زمین در قم- تحلیل محمد سجاد نوروزی

استان قم، در سال های اخیر با چالش جدی فرونشست زمین مواجه شده است، این پدیده نه تنها اراضی کشاورزی و زیرساخت های شهری را تهدید می کند، بلکه بر زندگی روزمره مردم نیز تاثیر گذاشته است.

بر اساس آمارها، نرخ فرونشست در برخی مناطق به ۲۸ سانتی متر در سال رسیده؛ رقمی که ۱۰ برابر سریع تر از سالیان گذشته شده است.

برداشت نامناسب از آب های زیرزمینی، به عنوان اصلی ترین دلیل فرونشست زمین در قم شناخته می شود. این برداشت نامناسب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی صورت می گیرد. کاهش سطح آب های زیرزمینی موجب می شود که لایه های زیرین زمین فشرده شده و دچار نشست گردد.

خشکسالی های پی درپی، کاهش بارندگی و افزایش تبخیر نیز در سال های اخیر، باعث تشدید بحران کم آبی و درنتیجه افزایش برداشت از آب های زیرزمینی شده است. همچنین عوامل مختلفی مانند تغییر کاربری اراضی، ساخت وسازهای بی رویه و عدم مدیریت صحیح منابع آب، باعث کاهش نفوذپذیری خاک و درنتیجه کاهش ذخیره آب های زیرزمینی شده است. نگرانی اصلی امروز در موضوع فرونشست، نزدیک شدن این پدیده سهمگین به شهرها و سکونتگاه های مسکونی است.

همچنین بر اساس آمارها ، از ۶۰۹ دشت موجود در کشور ۵۰ درصد از آن ها با کمبود سفره های زیرزمینی روبه رو هستند.

همچنین معاون محیط زیست اداره کل محیط زیست استان قم در مصاحبه با خبرگزاری ایرنا معتقد بود که عامل اصلی فرونشست زمین سیاست های کلی است که طی دهه های گذشته در عرصه محیط زیست به اجرا درآمده است. درحالی که تا سه دهه گذشته فرونشست زمین در دشت چندهزار هکتاری جعفریه [1]کمتر از سه سانتی متر بوده که هم اینک فرونشست با افزایش ۱۰ برابری به مرز ۳۰ سانتی متر رسیده و هر سه سال یک متر از زمین آن در داخل اعماق زمین بلعیده می شود. بر این اساس، فرونشست زمین در دشت های استان قم به ویژه جعفریه، ضربات جبران ناپذیری به بخش تولیدی و زیربنایی استان وارد خواهد کرد. بر اساس بررسی ها فرونشست زمین در این مناطق به مرز آسیب به تجهیزات زیربنایی مانند جاده، خطوط انتقال انرژی و غیره رسیده است. شکل شماره 5 نمایی از فرونشست زمین در مجاورت خطوط ریلی در استان قم را نمایش می­دهد.

دشت جعفریه که از بخش غربی قم آغاز و شهر جعفریه و بخشی از شهر ساوه را شامل می شود با فرونشست متوسط ۲۸ سانتی متری در طول سال دومین دشت بحرانی کشور از نظر فرونشست است و بیشترین تولیدات کشاورزی استان نیز در همین مناطق است.

بر اساس مطالعه صورت گرفته حاجب و همکاران، 1398، در مقاله ای تحت عنوان" مطالعه فرونشست دشت قم با استفاده از تداخل سنجی راداری و ویژگی های هیدروژئولوژیکی آبخوان" یافته های تحقیق نشان داد که نتایج آنالیز سری زمانی تصاویر تداخل سنجی نشان می‎دهند نرخ متوسط فرونشست در دشت های جعفرآباد و قنوات به ترتیب 35و 28 میلی متر در سال در راستای خط دید ماهواره است. نقشه پهنه بندی فرونشست حاصل از پردازش تداخل سنجی راداری در تلفیق با داده های تراز آب پیزومترها و ضخامت لایه های ریزدانه حاکی از این است که فرونشست علاوه بر افت تراز آب به جنس خاک لایه های زیرین نیز وابستگی دارد و بیشترین نرخ نشست در مناطقی رخ داده است که از یک سو تراکم چاه های بهره برداری آب زیاد است و از سوی دیگر لایه های ضخیم رس وجود دارد.

 در این پژوهش برای برآورد فرونشست در دشت های استان قم، تعداد 20 تصویر راداری از سنجنده Envisatآژانس فضایی اروپا (زیر پروژه با شماره کد 7023) استخراج شد. طول موج این سنجنده 6.5 سانتیمتر و زاویه دید سیگنال آن 23.5 درجه نسبت به حالت قائم است. همچنین، در این تحقیق از بسته نرم افزاری StaMPS، که بر پایه نرم افزار ROIPAC توسط دانشگاه استنفورد توسعه یافته، استفاده شده است. در این مطالعه، به منظور بررسی دقیق تر تاثیر افت تراز آب زیرزمینی بر فرونشست دشت های جعفرآباد و قنوات، همزمان با تحلیل نوسانات تراز آب پیزومترها، به بررسی موارد زیر نیز پرداخته شده است: پراکندگی چاه های بهره برداری، میزان برداشت آب، نقشه پهنه بندی تخلیه سالانه آب زیرزمینی و ضخامت لایه های رس و سیلت.

[2] تکنیک تداخلسنجی رادار دهانه مصنوعی (Aperture Synthetic Interferometry Radar) یک فناوری پیشرفته دورسنجی است که با استفاده از تصاویر راداری به دست آمده از یک منطقه در زمان های متفاوت، امکان بررسی پدیده های ژئوفیزیکی نظیر زمین لرزه، آتشفشان و فرونشست را فراهم می سازد.