بررسی حقوق دانش آموزان و نوجوانان از منظر دینی، فقهی، حقوق داخلی و حقوق بین الملل

بسم الله الرحمن الرحیم

حقوق نوجوانان و دانش آموزان از منظر دینی، حقوق داخلی و حقوق بین الملل

مقدمه

هر انسانی فارغ از نژاد، مذهب، جنسیت، قومیت و ملیت واجد حقوق و البته تکالیف است و این یک اصل مبرهن در تمام نظام های حقوقی می باشد. البته مصادیق مذکور در این اصل جنبه تمثیلی دارد و بیانگر این مفهوم است که هیچ گونه تبعیضی برای بهره مندی از حقوق بنیادین برای انسان ها وجود ندارد. کودکان و نوجوانان نیز که در کسوت تحصیل علم و دانش آموزی جزئی از جامعه بشری هستند ضمن بهره مندی از حقوق بنیادین عامی چون حق بر حیات و حق بر محیط زیست سالم، حق بر رفاه، حق بر سلامت و... دارای حقوقی مانند حق بر آموزش، حق بر تحصیل رایگان و بدون تبعیض و حقوقی از این دست چه در نظام حقوق داخلی و چه در نظام حقوق بین الملل هستند که اگرچه این حقوق نیز مانند سایر حقوق بنیادین متعلق به همه انسان ها می باشد، در مورد این قشر از جامعه بشری مصداق بارزتری پیدا می نماید. نوجوانان سرمایه هر جامعه و نیروی آینده ساز کشور محسوب می شوند و از آنجایی که انسان در این دوره از زندگی به تحصیل علم و دانش آموزی می پردازد مهمترین حقوق وی را می توان در باب حق بر آموزش در قالب یک نظام صحیح آموزشی و پرورشی دنبال نمود. در اهمیت بحث آموزش و پرورش باید گفت که یکی از بنیادی ترین عوامل پیشرفت و توسعه هر جامعه ای به شمار می رود. این نهاد با ایجاد محیطی عاری از تبعیض و در عین حال ترغیب روحیه رقابت سالم علمی و... با مهیا ساختن شرایط روحی و معنوی مناسب برای دانش آموزان و نوجوانان، اقدام به شناخت استعدادها و رغبت های آنان نموده و در جهت پرورش این استعدادها به آموزش می پردازد. بدین منظور در نظام حقوق داخلی و حقوق بین الملل اقدام به وضع قاعده و شناسایی حقوق بنیادین بشری در مورد حق بر آموزش نموده ­اند که به تفصیل در ادامه بدان خواهیم ­پرداخت. در این پژوهش ابتدا به مفاهیم دینی پیرامون حقوق دانش آموزان و نوجوانان پرداخته سپس حق­بر­آموزش را در نظام حقوق داخلی و علی الخصوص قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و پس از آن در نظام حقوق بین ­الملل مورد مطالعه و بررسی قرار خواهیم داد.

حقوق نوجوان از منظر دینی

در قرآن کریم و روایات معصومین حقوق مختلفی برای نوجوانان به عنوان فرزندان خانواده آورده شده­است. از جمله حقوق آنها حق بر حیات، حق نفقه، حق مشورت با فرزند و حق ارث است. از دیگر حقوق نوجوان حق تربیت ذکر شده­ که بر عهده والدین نهاده شده است. خداوند در قرآن در آیاتی نظیر آیه 132 سوره بقره، رفتار پدر و مادر را در تربیت فرزند تاثیرگذار دانسته و آنان را در شخصیت و رفتار فرزند شریک دانسته است. قرآن ­کریم به والدین سفارش نموده که در گفتار و رفتار خویش فرزند را در راه حق تربیت نموده و اصول اعتقادی و عملی و اخلاقی را به وی آموزش دهند. این مهم از منابعی چون تفسیر المیزان نیز استنباط می ­شود. همچنین در دوران نوجوانی فرد می­تواند دچار کشف احساسات و عواطف جدیدی در خود شود که نشان دهنده بلوغ وی می­ باشد و نیاز به آموزش نحوه برخورد و استفاده صحیح از این احساسات و عواطف برای وی لزوم پیدا می­کند. بدین منظور خداوند در قرآن­ کریم در آیاتی نظیر آیه 58 سوره نور، تربیت جنسی را مشمول آموزش و تربیت فرزند قرار داده است. از جمله آیات دیگری که بر حق بر تربیت و آموزش فرزندان و نوجوانان و سایر حقوق ایشان تاکید داشته است می­توان به آیه 9 سوره نساء و آیاه 151 سوره انعام اشاره کرد. همچنین در باب نفس حق بر آموزش و اهمیت آن می­توان به آیه 9 از سوره زمر اشاره کرد که به نابرابری آنان که می­ دانند و آنان که نمی­دانند اشاره می­ نماید. گذشته از این در قرآن کریم در آیات مختلف با عباراتی چون (لقوم یعقلون) و (لقوم یفقهون) اهمیت آموزش و تربیت نشان داده می­ شود.

در روایات معصومین علیهم السلام نیز می­توان به اهمیت حق بر آموزش و حقوق نوجوان پی­برد. به عنوان مثال امیرالمومنین(ع) در نهج البلاغه شایسته ترین چیزهایی که نوجوان باید بیاموزد را آن چیزهایی دانسته­اند که در بزرگسالی برای ایشان لازم می­باشد. از دیگر روایات در باب اهمیت آموزش در دوره نوجوانی می توان به حدیثی از رسول اکرم(ص) اشاره نمود که آموزش و یادگیری در نوجوانی را مانند نوشتن بر سنگ دانسته­اند و آن را در مقابل یادگیری در پیری دانسته و آن را به نوشتن بر سطح آب تشبیه نموده­اند. روایات دیگری در باب حق بر آموزش فرزندان و نوجوانان در روایات پیامبر(ص) و ائمه معصومی علیهم­السلام از جمله آموزش شنا، تیراندازی و سوارکاری در کلام حضرت رسول­اکرم(ص) و آموزش مسائل کاربردی و مهم در کلام حضرت امیرالمومنین(ع) در جهت رشد و تکامل دانش آموزان و فرزندان می تواند سرلوحه قرار گیرد.

حقوق فرزندان و دانش آموزان در حقوق داخلی

در نظام حقوق داخلی نیز در قوانینی چون قانون اساسی به حقوق دانش آموزان و نوجوانان که مهمترین آن حق بر آموزش و حق تحصیل می باشد اشاره شده است. به عنوان مثال در بندهای اول و دوم و سوم از اصل سوم قانون اساسی یکی از اصول مهم برای نیل به اهداف مطرح شده در اصل دوم، ایجاد محیطی مساعد برای رشد فضائل اخلاقی، بالا بردن سطح آگاهی عمومی از طریق مطبوعات و آموزش­و­پرورش و تربیت بدنی برای همه در تمام سطوح و تسهیل و تعمیم آموزش عالی بیان شده است. همچنین در بند نهم از همین اصل به رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه اشاره شده­است. از این گذشته در اصولی چون اصل نوزدهم و بیستم قانون اساسی به بهره مندی همه افراد جامعه از حقوق مساوی اشاره شده­است. در نهایت اصل 30 قانون اساسی به طور مستقیم وظیفه دولت را مبنی بر فراهم آوردن وسائل و امکانات آموزش و پرورش رایگان برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه و همچنین تحصیلات عالی را نیز تا سرحد خودکفائی کشور به صورت رایگان متذکر شده­ است.

علاوه بر قانون اساسی در قانونی تحت عنوان قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب سال 1399 خورشیدی در ماده ششم در بخش های چ و ح مربوط به آموزش و پرورش و صدا و سیما، به اهمیت آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان و تولید محتوی متناسب با روحیه آنان اشاره نموده است. بر طبق ماده دوم این قانون تمام افراد زیر 18 سال مشمول این قانون خواهند شد.

حقوق نوجوانان و دانش آموزان در نظام حقوق بین ­الملل

در نظام حقوق بین­الملل و به طور اخص حقوق بشر، انسان ها فارغ از هرگونه ویژگی جنسیتی، قومیتی و شخصیتی واجد حقوقی مانند حق بر حیات، حق بر رفاه و حق بر محیط زیست سالم، حق بر سلامت و سایر حقوق بنیادین می ­باشند. در این میان حقوق بین الملل برای هرگروه و قشر از جامعه بشری درصدد قاعده گذاری برآمده است. نوجوانان و دانش آموزان را نیز می توان از این حیث موضوع حقوق بین الملل قلمداد نمود. این قشر از جامعه بشری بیشتر در حال آموزش و تحصیل بوده فلذا حق بر آموزش که از جمله حقوق بنیادین بشری می ­باشد، در مورد ایشان مصداق پیدا می­ کند. به عنوان مثال در مواد 26 و 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب 1948 به حق بر آموزش و سهم هر فرد در پیشرفت علمی جامعه و رشد همه جانبه شخصیت انسان اشاره گشته است. در بند دوم از ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی­و­سیاسی مصوب 1966 نیز حق بر تحصیل و اشاعه اطلاعات مصداقی از آزادی بیان انگاشته شده است. همچنین در مواد 13و 14 و 15 از میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب 1966 بر حق بر آموزش افراد و نمو کامل شخصیت انسانی ایشان برای ایفای یک نقش سودمند در جامعه و توسعه همکاری­ها و پیشرفت­های علمی و فرهنگی اشاره شده و در زمره تعهدات کشورها در قبال مردمانشان لحاظ شده است. همچنین در کنوانسیون حقوق کودک مصوب 1989 ضمن شناسایی اصل عدم تبعیض در بهره مندی افراد از حقوق خویش و تعیین محدوده سنی هجده سال برای مفهوم کودک از نظر این کنوانسیون مگر اینکه بر طبق مقررات کشور­ها ترتیب دیگری اتخاذ شده باشد. در مواد 28 و 29 این کنوانسیون به حق بر آموزش رایگان و امکان ورود به مدارس عالی و همچنین مشاوره شغلی و در نهایت کشف شخصیت، استعداد و توانایی های کودکان و نوجوانان تاکید شده است.

در نهایت باید اذعان داشت که حق ­بر­آموزش مانند سایر حقوق بشری متعلق به همه افراد نوع بشر در هر سن و با هر جنسیت و قومیتی می­ باشد. این حق بنیادین بیشتر موضوع کودکان و نوجوانان قرار می­ گیرد. زیرا قشری از جامعه محسوب می­ گردند که درگیر تحصیل و آموزش بیشتری می­ باشند و بر دولت ها فرض است که با امکانات خود با هر نگاه دینی، فقهی و یا قانونی موجبات دسترسی رایگان به امکانات و خدمات آموزشی را داشته باشند.