کلیسای گریگوری بندر بوشهر را دریابید

در خیابان ششم بهمن(انقلاب) بندر بوشهر هر رهگذری خواه ناخواه، چشمانش به کلیسای گریگوری بدون ناقوس! می افتد. درب آهنی زمخت و ناموزون، پنجره ها و شیشه های شکسته و شب های تاریک و خاموش این کلیسا، رقت بار و تاسف برانگیز است. در شهر ما (بندر بوشهر) این کلیسا می تواند نمادی از همزیستی ادیان و مذاهب در ایران و خلیج فارس باشد، اما کلیسا سالهاست درب آن تخته شده! کم کم رو به فراموشی و به یقین به سوی نیستی و نابودی پیش می رود. اصلا ما دیگر فراموش کرده ایم که در این شهر کلیسایی هم وجود داشته است.

با وجود این آنچه از آثار و ابنیه های ارامنه در بندر بوشهر می دانیم به قرار زیر است: کلیسای کارملیتها(سال تاسیس 1744 م/1157 ه. ق)، کلیسای هوانس(یوحنای بوشهر سال تاسیس (1772 م/ 1186 ه. ق)، کلیسای گریگوری بوشهر(سال تاسیس 1819 م/ 1235 ه. ق)، کلیسای ظهور عیسی مسیح(سال تاسیس 1911 م/ 1330 ه. ق)، قبرستان جنرال(کشتهشدگان جنگ 1857 م/ 1273 ه. ق ایران و انگلیس)، قبرستان مسیحیان بریتانیایی در محلهی بهمنی (برخی از قبور متعلق به جنگ جهانی اول).

باید به دیده داشت وقتی فانوس دروازه تجارت خلیج فارس و بوشهر به خاموشی گرایید و بندر بوشهر از رونق اقتصادی افتاد و انگلیسی ها بوشهر را ترک کردند، کلیه اموال کلیسای گریگوری بوشهر به کلیسای وانک اصفهان منتقل شد. کلیسای وانک اصفهان در سال 1353 خورشیدی، اموال و اشیای کلیسای گریگوری را همراه با خادمی به بوشهر فرستاد، اما آب رفته به جوی بازنگشت! سرانجام بخش زیادی از حیاط و قبرستان کلیسا در دههی 1340 خورشیدی در طرح توسعه خیابان (ششم بهمن) قرارگرفت و از بین رفت. در سالهای نخست انقلاب اسلامی نیز بخش دیگری از کلیسا مبدل به مرکز تجاری شد. دو دهه بعد، کلیسای ویران و متروک، توسط میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شد و در سال 1381 در فهرست آثار تاریخی بوشهر ثبت گردید و چند سالی هم که جوانان و انجمن های میراث فرهنگی فعال بودند به روی مردم گشوده بود تا اینکه سالهای بعد به کلی بسته شد و تاکنون (1403) هم تعطیل و بسته است.

• عکس قدیمی گنبد و ناقوس کلیسای گریگوری
• (آرشیو بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر )

در نظر بیاورید در گذشته در بندر بوشهر چگونه روابط اجتماعی و همزیستی مسالمت آمیز وجود داشت. اوژن فلاندن سفرنامه نویس فرانسوی که در آغاز سال 1841 میلادی در بندر بوشهر به سر می برد از جشنی سخن می گوید که با حضور تجار بوشهر به مناسبت سال نو میلادی برپا شده بود: «این روز عید رسمی است و عیسویان بوشهر بدان اهمیتی عظیم می داند، مهماندارمان( آقا یوسف) می گفت: خوشبختیم که شما را در مجلس خود می بینیم. آقا یوسف در روز عید جشن بزرگی برپا ساخت کلیه تجار درجه اول بوشهر را در منزلش ملاقات کردیم».

میرزا موسس خان ارمنی از وکلای مدرسه سعادت بوشهر از پشتیبانان فعالیتهای فرهنگی این مدرسه به شمار می رفت. او سال 1907 میلادی مدرسه ای برای دختران و پسران ارامنه در بوشهر بنیان نهاد. موسس خان ارمنی وقتی در بوشهر درگذشت، ریاست ادارهی معارف و اوقاف بنادر جنوب(بوشهر)، طی یادداشتی به کفیل مدیر مدرسه سعادت، از او خواست که همراه با جمعی از همکارانش برای شرکت در مجلس فوت موسسخان به خانهی کشیش «وارتان» رفته و پس از ادای مراسم تعزیت و تسلیت به بازماندگان آن مرحوم مراجعت نمایند. این در حالی بود که ارامنه در بوشهر محلی به نام تل ارامنه داشتند که محل خانه های ارمنی های بود. این تل یا بلندی در محلی مشرف به بازار قدیم نزدیک مسجد نو در محله شنبدی بود.

• نمای داخلی و عکس قدیمی از کلیسای گریگوری(پیش از تخلیه)
• (آرشیو بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر )

ای کاش امروز، ذره ای از آن روحیه و همزیستی مسالمت آمیز موجود بود! با این تفاسیر نادیده گرفتن حضور ادیان و مذاهب در بوشهر یعنی نادیده گرفتن بخشی از تاریخ بوشهر که شایسته و سزاوار نیست. فراموش نکنیم همین ظرفیت هاست که می تواند بوشهر را شهر گفتگوی فرهنگ ها و یا به عنوان یک شهر بین المللی ایفاگر نقشی جدید در کرانه شمالی خلیج فارس نماید. شاید هم بجای طرح منطقه آزاد بوشهر اگر تلاشی برای ارائه طرح بوشهر؛ پایتخت فرهنگی خلیج فارس می شد، با ایجاد امنیت و آرامش بیشتری امروز جاشوها و ناخداها در پهنه خلیج فارس سفر می کردند و مردم بندر بوشهر با حضور گردشگران زندگی بهتری را تجربه می کردند.

در پایان، با جان و دل بشنویم از هاتف اصفهانی و ناقوس این کلیسای متروک: «ما در این گفتگو که از یک سو / شد ز ناقوس این ترانه بلند / که یکی هست و هیچ نیست جز او / وحده لااله الاهو».