پلیس علمی و حیطه عملکرد آن از دیدگاه حقوقی

تعیرف کلی از پلیس علمی 

پلیس علمی یکی از شاخه های علوم جنایی است که به کشف جرم،احقاق حق، و تامین آن یاری می کند. این علم مرتبط با جرم و بزهکاری است و دستگاه قضائی را در کشف جرم و اثبات آن همراهی می کند12. به عبارت دیگر، پلیس علمی در تشخیص هویت افراد، بررسی صحنه های جرم، جمع آوری دلایل و مدارک جرم، آزمایش های آزمایشگاهی، شناخت علل و انگیزه های مجرمان، تحلیل وقوع جرایم، و مصاحبه با متهمان نقش دارد13. این علم بر اساس دلایل مادی و فیزیکی، یا همان علوم تجربی، استوار است1. برای تشخیص هویت افراد، از روش هایی مانند تن پیمایی (تشخیص هویت بر اساس توصیف و اندازه گیری قسمت های از بدن) نیز استفاده می شود12. این علم، با توسعه و پیشرفت علوم تجربی و امکانات علمی، به کشف و اثبات جرم، فراروی پلیس و محاکم کمک می کند2. در کل، پلیس علمی نقش مهمی در حفظ امنیت جامعه دارد.

پلیس علمی از نظر حقوقی

علوم جنایی را می توان از زوایای گوناگونی همچون کشف علمی جرایم، جرم شناسی، حقوقی و ... بررسی و طبقه بندی کرد . امروزه حقوق دان ها ، علوم جنایی و جرایم اتفاق افتاده را از یک منظر تخصصی مورد برسی قرار می دهند که همین امر در تفسیر مسائل قضایی که در این خصوص روی می دهد تاثیر به سزایی دارد. به دلیل اهمیتی که بحث حقوقی در مسائل جنایی دارد، در مجامع علمی و دانشگاهی دنیا رشته های تخصصی حقوقی در حوزه علوم جنایی وجود دارد ، از جمله حقوق جرم یابی که به طور تخصصی و ویژه مسائل پیرامون جرایم و موارد قضایی مربوط به این نوع پرونده ها را بررسی می نماید . عده ای از حقوق دان های جرم شناس ، علوم مربوط به جرم و به تبع آن مربوط به کیفر خواست های جنایی و مسائل قضایی، آن را به چهار قسمت تبدیل کرده اند :

1) رشته های مختلف حقوق کیفری مانند : حقوق جزای عمومی ،حقوق جزای اختصاصی، آیین دادرسی کیفری و حقوق زندان و زندانیان را شامل می شود { این بخش مهم ترین مبحث در خصوص حقوقی جرایم می باشد و به عبارتی می توان گفت هسته این علم است }

2) این بخش به جنبه های تجربی این علوم مربوط هست که به طور کلی یا در جهت کشف و اثبات جرم به کار می رود که علوم جرم یابی را در بر میگیرد، یا در جهت مطالعه و تحلیل ماهیت جرم، ماهیت کیفر و علل ارتکاب جرم و تحولات مربوط به کیفر مورد استفاده قرار می گیرد که اصولا با رشته های تخصصی علوم جرم شناختی و کیفرشناختی در ارتباط است .

3) به فلسفه حقوق کیفری اختصاص داده شده است که مسائل فلسفه ای پیرامون جرم رخ داده شده را مورد برسی قرار می دهد . 

4) این قسمت که منشاء گرفته از پژوهش های اخیر محققین این رشته از علوم حقوقی می باشد، منجر به رشته مطالعاتی جدیدی شده است که حقوق دانان جرمی از آن تحت عنوان ( سیاست جنایی) یاد می کنند.

پلیس به حکم وظیفه خود امر پیشگیری از ارتکاب جرایم ، کشف جرم ، دستگیری مجرمان ، جلوگیری از امحال آثار جرم و حمایت های مقدماتی از بزه دیدگان را بر عهده دارد.

در تشکیل پرونده های کیفری، عوامل متعددی دخالت دارند که از مهم ترین آن ها ، پلیس و ضابطین دادگستری هستند .

در آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1392 ماده 22 به این امر اختصاص یافته است . این ماده بیان می کند تحقیقات مقدماتی مجموعه اقداماتی است که برای کشف جرم و حفظ آثار و ادله ی وقوع آن و تعقیب متهم از بدو پیگرد قانونی ، تا تسلیم به مرجع قضایی صورت می گیرد.

با توجه به تعریف قانون گذار تحقیقات مقدماتی عبارت اند از مجموعه اقدامات و تحقیقاتی که از سوی ضابطان دادگستری راسا و یا به دستور و حسب ارجاع مقامات قضایی و یا از سوی قضات تحقیق و نیز سایر مقامات صالح قضایی به منظور تسهیل و تمهید دلایل ، اعم از دلایل اثبات جرم و دلایل مفید به حال متهم با توجه به اصل برائت صورت می پذیرد و هدف اصلی آن آماده سازی پرونده و تهسیل و تسریع رسیدگی در دادگاه است .( آشوری،محمد،آیین دادرسی کیفری. جلد یک،چاپ هفدهم، تهران، سمت ، 1392)

جهات قانونی برای شروع به تحقیقات و رسیدگی .

در ماده 64 قانون آیین دادرسی کیفری احصا شده است که در ذیل به آن ها اشاره می شد 

1) شکایت شاکی

2) اعلام و اخبار ظابطین دادگستری یا اشخاصی که قولشان اطمینان حاصل شود 

3) جرایم مشهود، در صورتی که قاضی ناظر وقوع آن باشد 

4) اضهار متهم 

5) اطلاع دادستان به وقوع جرمبه طریق دیگر 

در چه مواردی مجریان قانون نیاز به تشخیص هویت اشخاص دارند ؟

1) لزوم آگاهی مراجع ذیصلاح قضایی از سوابق کیفری و احوال شخصی اشخاص مورد نظر به منظور صدور قرار یا اخذ تامین مناسب، تکمیل تحقیقات ، تشخیص این که جرم ارتکابی از مصداق های تعدد و تکرار جرم است یا خیر و بالاخره تصمیم قضایی مناسب درباره متقاضیان صدور گواهی عدم سوء پیشینه کیفری و محکومانی که تقاضای عفو یا آزادی مشروط یا تعلیق اجرای مجازات دارند.

2) رعایت اصل فردی کردن مسئولیت و شخصی بودن مجازات و جلوگیری از اشتباه یا استبدال در این زمینه. 

3) شناسایی و تحت نظر قرار دادن آن دسته از مجرمان حرفه ای که پس از آزادی از زندان ممکن است با مخفی نگه داشتن هویت واقعی و سوابق سوء پیشینه خود ، در صدد پیداکردن فرصت مناسب برای ارتکاب مجدد جرم باشد .

4) شناسایی هویتواقعی آن دسته از ارباب رجوع بانک ها ، دفاتر اسناد رسمی و مسافران عازم خارج از کشور و شرکت کنندگان در کنکور و مسابقات و غیره که مدارک هویت شان مورد شک و تردید باشد و نیز کسانی که قادر یا حاضر به ابزار هویت خود نیستند مثل افراد لال، مسن، کودکان، مجانین و افراد سابقه دار 

5) شناسایی اجساد و اشخاص مجهول الهویه به منظور پیگیری مسائل بعدی. 

* در نوشته علمی بعدی به مسائل زیر خواهم پرداخت اما به صورت خلاصه 

1) اختیارات پلیس علمی از نظر قضایی در خصوص تحقیقات از فرد مورد نظر 

2) احضار و جلب توسط پلیس در مقررات قانونی ایران

شهریار اسلامی تبار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران