بره گمشده راعی/ هوشنگ گلشیری.
بره گمشده راعی جلد اول از یک رمان سه جلدی است که تنها همین بخش از آن به چاپ رسیده و جلدهای دوم و سوم آن هرگز منتشر نشدند. این کتاب، یکی از آثار کمتر دیده شده اما قابل تامل هوشنگ گلشیری است. در دوره ای نوشته و منتشر شد که فضای فرهنگی ایران درگیر سانسور شدید بود. اثر برای مدتی طولانی در بند سانسور باقی ماند و پس از کش وقوس های فراوان، در نهایت در سال ۱۳۵۵ به بازار آمد. نسخه های چاپ اول در مدت کوتاهی فروش رفتند، اما چاپ دوم هیچ گاه منتشر نشد. در نتیجه، این رمان با وجود ارزش های ادبی و جسارت محتوایی اش، کمتر مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.
بره گمشده راعی یکی از آثار متفاوت و چالش برانگیز هوشنگ گلشیری است؛ اثری که با زبانی پخته و تکنیک هایی مدرن، روایت می شود. این رمان در چهار فصل تدوین شده و هر فصل با شخصیت ها، لحن و زاویه دید خاص خود، بخشی از پازل کلی داستان را تکمیل می کند. استفاده از تکنیک «سیال ذهن» و روایت غیرخطی، خواننده را مستقیما وارد ذهنیت راویان می کند و همین امر موجب می شود خواندن آن نیازمند تمرکز، دقت و مشارکت فعال باشد.
یکی از نقاط قوت برجسته ی این اثر، قدرت تصویرسازی جزئی و دقیق آن است. گلشیری در خلق فضاها مهارت کم نظیری دارد؛ از توصیف خانه های آپارتمانی گرفته تا خیابان ها، اداره ها و فضاهای بسته ی ذهنی شخصیت ها، همه با دقت و ظرافتی خاص ترسیم شده اند. این فضاها نه اغراق شده اند و نه انتزاعی، بلکه در عین سادگی، حامل حال وهوای خاصی هستند که مستقیما در خدمت انتقال درون مایه های داستان قرار می گیرند.
گلشیری در این اثر نشان می دهد که چگونه با زبان می توان به روان آدمی نفوذ کرد. روایت ها گاه دچار پرش های ذهنی اند، اما هرگز بی هدف یا مغشوش نیستند. دیالوگ ها از دل زندگی روزمره می آیند و با وجود سادگی، عمق روانی زیادی دارند. گفت وگوهای بین شخصیت ها علاوه بر پیش برد روایت، فضای ذهنی و عاطفی هر شخصیت را به خوبی عیان می سازند.
در سطح مضمون، بره گمشده راعی روایتی است از انسان ایرانی در دوران گذار. گلشیری به صورت هوشمندانه ای به سیاست های پهلوی دوم، بحران هویت در طبقه ی متوسط، ناامیدی نسل تحصیل کرده، و فشارهای طبقاتی بر کارمندان و کارگران می پردازد. شخصیت ها اغلب درگیر اضطراب، تردید، شکست و فرسایش اند. طوری که زیر فشار روانی، اجتماعی و عاطفی، به مستی و مواد مخدر پناه می برند. این پناه نه از سر لذت، بلکه تلاشی ست برای فراموشی و بی حسی موقت. جایی که منطق، دین و روابط انسانی دیگر کارساز نیستند، تنها چیزی که باقی می ماند، لحظه ای رهایی در رخوت است؛ رهایی ای که البته خود نشانه ی عمیق تر درماندگی است. اما این مضامین صرفا در سطح جامعه باقی نمی مانند و در دل روان و روابط خصوصی افراد نیز نفوذ می کنند. از دیگر مضامین مهم رمان، وضعیت فروپاشیده ی زندگی زناشویی و بروز احساساتی نظیر شک، بی اعتمادی و خیانت است. گلشیری با پرداختی دقیق و صریح، نشان می دهد که چگونه روابط انسانی در ساختاری ناپایدار، دچار گسست می شوند. جدا از این مضامین، در این رمان، حضور روایت ها و ارجاعات دینی و عرفانی قابل مشاهده است. گلشیری با گنجاندن گزاره هایی برگرفته از متون مقدس و سنت های دینی، لایه ای دیگر به ساختار معنایی اثر افزوده، اما این ارجاعات صرفا بازتاب باور نیستند؛ بلکه اغلب در خدمت نقد قرار می گیرند. از نگاهی دیگر، دین و مذهب در این روایت نه به عنوان نجات بخش، بلکه چون دارویی برای تسکین موقت انسان درگیر بحران و تناقض به تصویر کشیده می شود. در جایی دیگر، با ارجاع مستقیم به متن کتاب های دینی، نوعی نقد بر جزئی نگری، سخت گیری و پیچیدگی مناسک دینی نیز دیده می شود. این مواجهه ی انتقادی، گرچه بدون داوری مستقیم است، اما نگاه خاص گلشیری را به این طور مسائل روشن می سازد.
یکی از ویژگی های برجسته و شاید کم تر مورد بحث این رمان، حضور پررنگ اروتیسم است. اما این اروتیسم نه در خدمت اغوا یا نمایش، بلکه ابزاری ست برای تحلیل لایه های پنهان ذهن شخصیت ها و نیز نقد ناهنجاری های اجتماعی و اخلاقی. گلشیری با به تصویر کشیدن آمیزش جنسی، به مرزهای ممنوعه ی ذهن و بدن نفوذ می کند و به جای سانسور یا طرد، آنها را به عنوان واقعیت هایی مهم در زندگی شخصیت ها بازمی نمایاند.
تاثیر بوف کور صادق هدایت در این اثر انکارناپذیر است، به ویژه در نگاه به فردیت شکسته، بحران ذهن، و جدایی از واقعیت روزمره. اما در عین حال، گلشیری با فاصله گرفتن از فضای مالیخولیایی و نمادگرایانه ی هدایت، به دغدغه های مشخص تری چون جامعه، سیاست، طبقه، و روابط شخصی می پردازد. شخصیت های او در دل زندگی شهری و مدرن جا دارند، با همه ی تضادها و فشارهایش.
بره گمشده راعی اثری ست چندلایه، دقیق و متعهد که با زبانی پیشرفته و روایتی مدرن، چهره ای از انسان معاصر ایرانی را پیش چشم ما می گذارد. با وجود آنکه فرم پیچیده و روایت غیرخطی ممکن است برای برخی خوانندگان چالش برانگیز باشد، اما این ساختار در خدمت بازنمایی بحران های روانی، اجتماعی و اخلاقی داستان است.
✍️امیرمحمد جودی ثمرین