نسخه نویسی اجتماعی Social Prescribing
تجویز نسخه اجتماعی یا Social Prescribing از تازه ترین و انسانی ترین رویکردها در نظام سلامت است.
رویکرد نسخه نویسی اجتماعی بر این باور استوار است که بسیاری از مشکلات سلامتی، ریشه در عوامل اجتماعی، اقتصادی، روانشناختی و محیطی دارند و نمی توان آن ها را تنها با دارو یا درمان های پزشکی حل کرد.
تجویز نسخه اجتماعی مناسب می تواند باعث تغییر شرایطی شود که باعث ناخوشی و بیماری افراد شده است، می تواند به افراد کمک کند تا از چرخه شرایطی که منجر به عدم کنترل بیماری، یا افزابش شدت آن شده است خود را آزاد نمایند و به عبارت بهتر افراد را برای مدیریت مشکلات سلامتی خود، توانمند سازد و اعتماد به نفس آنها را افزایش دهد.
شرح حال اجتماعی و تجویز نسخه اجتماعی در کشورهای مختلف، به ویژه بریتانیا، استرالیا و کانادا به سرعت در حال رشد است. این برنامه تلاش می کند پلی میان خدمات درمانی و ظرفیت های جامعه برقرار کند تا به جای تمرکز بر بیماری، بر انسان، روابط اجتماعی و رفاه کلی او تمرکز شود.
تعریف نسخه نویسی اجتماعی
نسخه نویسی اجتماعی فرآیندی است که در آن متخصصان سلامت افراد را به منابع غیرپزشکی در جامعه ارجاع می دهند. هدف اصلی آن بهبود سلامت، کیفیت زندگی و رفاه فرد از طریق ارتباط با فعالیت هایی مانند ورزش، هنر، کار داوطلبانه، آموزش مهارت های زندگی، حمایت های مالی، شغلی، فرهنگی، خانوادگی و اجتماعی است. در این مدل، پزشک نسخه ای متفاوت می نویسد؛ نسخه ای که نه فقط شامل دارو، بلکه شامل مشاوره ها، ارجاعات، فعالیت ها و حمایت های انسانی، فرهنگی و اجتماعی است.
در این فرآیند معمولا فردی به نام «کارگزار ارتباطی» یا «Link Worker» نقش کلیدی دارد.او با فرد گفتگو می کند، شرایط او را بررسی می کند، چالش ها و نیازهای حقیقی وی را می سنجد و او را به منابع، اطلاعات و خدماتی که بیشترین همخوانی را با شرایط و نیازهای فرد دارند،راهنمایی و متصل می کند. این ارتباط نه از روی اجبار بلکه بر پایه انتخاب، مشارکت و هدف گذاری شخصی انجام می شود.
فلسفه و مبانی نظری نسخه نویسی اجتماعی
نسخه نویسی اجتماعی بر پایه مدل زیستی–روانی–اجتماعی سلامت(SocialDeterminants of Health )بنا شده است. این مدل می گوید که برای درک و بهبود سلامت و بیماری باید به عوامل مختلف ایحادکننده آن توجه کرد: عوامل زیستی، سبک زندگی، ویژگی های روانشناختی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی.. برای مثال، اختلال افسردگی تنها به علت تغییرات مواد شیمیایی در مغز ایجاد نمی شود، بلکه تنهایی، بیکاری، شرایط محیطی، و فقدان حمایت اجتماعی در آن نقش موثری دارد. همچنین در مورد بیماری هایی مانند دیابت، چاقی و بیماری های مزمن غیرواگیر، عوامل محیطی، آلودگی ها، شرایط اقتصادی، سبک زندگی، تحرک و تغذیه، استرس های مخیطی علاوه بر ایجاد بیماری، بر درمان و رخداد عوارض بیماری نقش مهمی دارند که عدم تعدیل آنها موجب کنترل ضعیف بیماری می شود.
رویکرد تجویز نسخه اجتماعی با شناسایی و ارایه راهکار در برطرف کردن عوامل زمینه ساز، به جای نگاه «بیماری محور»، نگاهی «انسان محور» دارد و تلاش می کند افراد را در تصمیم گیری و تلاش برای بهبود سلامت خود توانمند کند.
الگوهای تجویز نسخه اجتماعی
الگوی اجرای این برنامه بسته به کشور، منابع و نیاز جامعه متفاوت است. در برخی مناطق پزشکان تنها اطلاعاتی درباره فعالیت های اجتماعی به بیماران ارائه می دهند. در مناطق دیگر، یک کارگزار ارتباطی وجود دارد که به طور فعال بیماران را راهنمایی، معرفی و همراهی می کند.
در برخی طرح ها، نسخه نویسی اجتماعی در قالب تیم های چندرشته ای انجام می شود که شامل پزشک، روان شناس، مددکار اجتماعی و کارگزار ارتباطی است. امروزه در بسیاری از کشورها از فناوری دیجیتال برای ثبت ارجاعات، پایش نتایج و حتی ارائه فعالیت های آنلاین (مانند گروه های پشتیبانی مجازی) استفاده می شود.
هدف همه این مدل ها یکی است: کمک به افراد برای یافتن راه حل های اجتماعی و انسانی جهت بهبود سلامت، بدون محدود شدن به نسخه های دارویی.
مراحل تجویز نسخه اجتماعی
فرآیند نسخه نویسی اجتماعی معمولا چند گام دارد. در مرحله نخست، پزشک یا متخصص سلامت فردی را شناسایی می کند که بیماری او با مشکلات اجتماعی، موانع مالی، تنهایی یا اضطراب، عدم مهارت یا عدم آگاهی مرتبط است و بدون رفع آنها درمان مناسب حاصل نخواهد شد . سپس او را به کارگزار ارتباطی معرفی می کند. در مرحله بعد، گفت وگویی عمیق میان فرد و کارگزار انجام می شود تا نیازها، علایق و اهداف مشخص شود. پس از آن، کارگزار او را به فعالیت های متناسب راهنمایی یا به نهادهای مناسب معرفی می کند، مثلا به انجمن های مرتبط، باشگاه ورزشی، گروه هنری، کلاس مهارت آموزی، گروه های همیار، فعالان مرتبط با فرهنگ، هنر، طبیعت، روانشناسان، و مشاوران خانواده.
پس از معرفی و تجویز نسخه اجتماعی، ارتباط با فرد و پیگیری برای تکمیل برنامه، حفظ می شود تا اطمینان حاصل شود که فرد در مسیر درست قرار دارد. در پایان نیز نتایج به پزشک یا تیم سلامت گزارش داده می شود تا چرخه مراقبت کامل شود.
شواهد و نتایج نسخه نویسی اجتماعی
مطالعات مختلف نشان می دهد نسخه نویسی اجتماعی می تواند تاثیرات مثبتی بر سلامت روان، احساس رفاه و روابط اجتماعی داشته باشد. بسیاری از شرکت کنندگان پس از مدتی احساس می کنند اعتمادبه نفسشان بیشتر شده، اضطرابشان کاهش یافته، کیفیت زندگی ارتقا یافته، کنترل بیماری برایشان ممکن تر شده و ارتباطات جدیدی برقرار کرده اند.
پژوهش ها همچنین نشان داده اند که در برخی موارد، تعداد مراجعات غیرضروری به پزشک یا بیمارستان کاهش می یابد. افراد یاد می گیرند بخشی از مشکلات خود را از طریق تعامل اجتماعی، ورزش و یادگیری مهارت های زندگی مدیریت کنند.
سازوکارهای اثرگذاری
تاثیر نسخه نویسی اجتماعی از چند مسیر رخ می دهد. نخست اینکه این برنامه نیازهای اجتماعی افراد را برطرف می کند. وقتی فرد دغدغه مسکن، بدهی یا بیکاری دارد، اضطراب و فشار روانی او افزایش می یابد. ارتباط با خدمات حمایتی یا مشاوره مالی می تواند این فشار را کاهش دهد. دوم، مشارکت در فعالیت های گروهی حس تعلق و دوستی، و حس رضایت را تقویت می کند. سوم، تجربه موفقیت در فعالیت های جدید، خودباوری و امید را در فرد افزایش می دهد.
به علاوه، فعالیت های بدنی، هنری یا داوطلبانه خود به صورت مستقیم بر سلامت جسم و روان اثر دارند. در مجموع، نسخه نویسی اجتماعی با ترکیب حمایت عملی، ارتباط انسانی و معنا بخشیدن به زندگی، چرخه ای مثبت از بهبود سلامت و رضایت را ایجاد می کند.
عدالت اجتماعی در نسخه نویسی اجتماعی
یکی از اهداف اصلی نسخه نویسی اجتماعی، کاهش نابرابری های سلامت است. افراد کم درآمد، سالمندان، افراد دارای ناتوانی یا کسانی که از جامعه منزوی اند، افراد با نیازهای پیچیده و مشکلات متعدد، بیشتر از دیگران از این خدمات سود می برند. اما اگر برنامه به درستی طراحی نشود، ممکن است همین گروه ها از دسترسی به آن محروم شوند.
بنابراین، نسخه نویسی اجتماعی باید با رویکردی عدالت محور طراحی شود. خدمات باید در مناطق محروم در دسترس باشد، هزینه ها کاهش یابد و اطلاعات به زبان و فرهنگ مخاطبان تنظیم شود تا همه بتوانند از آن بهره مند شوند.
پیشگیری سطح چهارم (Quaternary Prevention):
پیشگیری سطح چهارم فعالیت هایی در زمینه سلامت است که موجب کاهش یا اجتناب از عواقب اقدامات پزشکی غیرضروری می شود.
این رویکرد به پزشکان کمک می کند تا بین تشخیص و درمان ضروری و مداخلات غیرضروری تمایز قائل شوند و تصمیمات پزشکی را با نگاه انتقادی و اخلاقی اتخاذ کنند.
این تصور که با تشخیص کمترین اختلال در تندرستی بایستی دارو درمانی را شروع نمود منجر به عدم کنترل واقعی اختلالات و بروز عوارض فردی، اقتصادی و اجتماعی می شود. بسیاری از این مشکلات با تغییر سبک زندگی، فعالیت اجتماعی یا مراقبت روانی قابل بهبود هستند. پیشگیری سطح چهارم با آگاهی بخشی به افراد، آنها را توانمند می کند تا بدون وابستگی مداوم به درمان های پزشکی، سلامت خود را حفظ کنند و کیفیت زندگی خود را ارتقا دهند. در نهایت پیشگیری سطح چهارم به عنوان مکمل نسخه نویسی اجتماعی می تواند هزینه خدمات پزشکی را کاهش داده و از آسیب های ناشی از عوارض خدمات تشخیصی و پزشکی غیرضروری پیشگیری کند.
مسائل اخلاقی و حقوقی
در نسخه نویسی اجتماعی، اصول اخلاقی و حفظ حریم خصوصی اهمیت بالایی دارد. هرگونه ارجاع باید با رضایت آگاهانه فرد انجام شود و اطلاعات او تنها برای اهداف مرتبط استفاده شود. همچنین کارگزاران باید آموزش ببینند تا در صورت مشاهده نشانه های خطر یا آسیب (مانند خشونت خانگی یا افسردگی شدید) بتوانند فرد را به خدمات تخصصی ارجاع دهند.
مرز بین حمایت اجتماعی و درمان پزشکی باید روشن باشد. هدف نسخه نویسی اجتماعی این نیست که جایگزین خدمات درمانی شود، بلکه باید مکمل آن باشد و فرد را به زندگی فعال تر و اجتماعی تر سوق دهد.
سنجش و ارزیابی در نسخه نویسی اجتماعی
برای ارزیابی تاثیر نسخه نویسی اجتماعی باید شاخص های متنوعی سنجیده شود. معمولا سلامت روان، کیفیت زندگی، سطح تنهایی و میزان استفاده از خدمات درمانی مورد بررسی قرار می گیرد. مصاحبه های کیفی با شرکت کنندگان نیز نشان می دهد که چگونه نگرش و سبک زندگی آنان تغییر کرده است.
پژوهشگران توصیه می کنند که ارزیابی این برنامه ها با ترکیب داده های کمی و کیفی انجام شود تا تصویر واقعی تری از تاثیر اجتماعی و انسانی آن به دست آید
جمع بندی ونتیجه گیری نهایی
نسخه نویسی اجتماعی پلی میان نظام درمانی و زندگی واقعی مردم است. این رویکرد انسان را در مرکز توجه قرار می دهد و به او کمک می کند تا از طریق ارتباط با دیگران، فعالیت های سازنده و استفاده از منابع جامعه، سلامت و شادی خود را بازیابد.
دکتر لیداجراحی در خاتمه تاکید می کند بسیاری از افراد در اثر انزوا، فقر، فقدان حمایت اجتماعی یا بیماری های مزمن، دچار کسر تاب آوری می شوند. در چنین شرایطی، مداخله های صرفا دارویی نمی توانند ریشه ی مشکل را برطرف کنند، بلکه نیاز به حمایت اجتماعی، احساس تعلق و معنا وجود دارد. اینجا دقیقا همان نقطه ای است که نسخه نویسی اجتماعی وارد عمل می شود.