معدان، اقوام باستانی هورالعظیم

معدان؛ اقوام باستانی هورالعظیم

(منتشر شده در شماره 417 نشریه رضوان خوزستان)

اصطلاح "معدان" بر طوایف یا قبایل عربی اشاره دارد که زندگی آن ها بر پایه ی مولفه های هورنشینی در دو سمت ایران و عراق شکل گرفته است. به نظر می رسد این نام تنها در عرب نشین خوزستان و بخش جنوبی عراق متداول بوده در سایر مناطق دنیا غیرمرسوم باشد. مارگارت اوپرمن در کتاب "ساختار عصر حجر جنوب شرقی عربستان" معدان را به لحاظ تکلم به زبان سومری یکی از اقوام باستانی هورالعظیم می داند که پیشه ی آن ها شکار بوده است.

"معیدی" مفرد معدان، معانی مختلفی دارد؛ ابن فارس در "معجم مقاییس اللغه" اصل این واژه را از "معد" به معنای "غلظت و شدت یک امر" دانسته است که می تواند بازتابی از تاثیر زیست هورنشینی بر شکل گیری گونه هایی از رفتارهای معدان باشد. ویلفرد تسیجر از محققان معاصر حوزه ی هورنشینی، معیدی را واژه ای ماخوذ از "عدن" به معنای دشت قلمداد کرده که عرب های چادرنشین در توصیف عرب های مرداب نشین به کار می گرفته اند. "معدنه" اسم جمعی است که برای برشماری تعدادی افراد معدان و توصیف شیوه ی زیستی آن ها استفاده می شود. بنابر آن چه موسی سیادت در کتاب "تاریخ جغرافیایی عرب خوزستان" آورده: «معدان، تیره­ای از "الصیام" و وابسته به قبیله­ی بنی مالک هستند. در استان خوزستان متداول است که هر خانوار یا تیره­ای که به پرورش و نگاه­داری گاو - گاومیش بپردازد، معدان یا معیدی نامیده می­شود که نوعی فعالیت باارزش و بسیار مهم لبنیاتی است و هرگز به معنا و مفهوم عقب­ماندگی و بربریت نیست.» بر اساس آمار "وبگاه ایرانی هورالعظیم"، گاومیش یکی از دام های بومی ایران است که از ٢٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین بین النهرین و دره ی ایندوس اهلی شده است. شایان ذکر است که هورالعظیم به عنوان یکی از کانون های تالابی گستره ی آبی بین النهرین، روزگاری عنوان بزرگ ترین تالاب جهان را داشت ولی امروزه مساحت آن فقط 120 هزار هکتار است.

اما مولفه های زیستی معدان گسترده تر از این موارد است و همواره با شاخصه هایی از قبیل: مجاورت آب و وابستگی به آن، گاومیش داری، ماهیگیری، شکار پرندگان، صریفه نشینی (نوعی کپر نیی)، بوریابافی و نظایر آن شناخته می شود. این موارد همه در شیوه ی زیست هورنشینی قابل تعمیم و تعریف است. از رفتارهای معدان که برپایه ی باورهای آن ها شکل گرفته نیز می توان به: قائلیت به دین اسلام، مذهب شیعه، حق طلبی، غیرتمندی و جنگاوری اشاره کرد که همه در قالب اصرار بر دفاع از مولفه های برآمده از محیط زندگی آن ها یعنی هورالعظیم شکل گرفته اند.

بستر باستانی - تاریخی زندگی معدان در استان خوزستان تا چند دهه ی پیش تنها مناطق هورنشین تلقی می شد اما تحولات گوناگون سیاسی – اجتماعی که به اضمحلال تدریجی این بستر انجامید، ترکیب جمعیتی معدان و مولفه های اصیل آنان را تحت تاثیر خویش قرار داد. سیاست یک پارچه سازی اقوام در دوره ی رضاشاه، جنگ ایران و عراق، تمرکزگرایی در شهرها با گسیل امکانات طبیعی و ثروت به سوی این مناطق و بالاخره استخراج نفت از مهم ترین عواملی بود که به شکلی کلی شیوه های زندگی معدان را تغییر داد. در تمام طول دوره ی جنگ هشت ساله، صدام با این تلقی که نی های هور محل اختفای مخالفان بعثی هاست درصدد از بین بردن بخش مسکونی هورالعظیم شد. این مساله وقتی شدت پیدا کرد که نیروهای ایرانی به فرماندهی شهید علی هاشمی با کمک معدان ایرانی و عراقی طی جست وجویی یک ساله آن قدر در هورالعظیم راندند که عملیات "بدر" و "نصرت" را رقم زدند؛ عملیاتی که سبب شد تا صدام بلافاصله به خشکاندن بخشی از هور و تبدیل آن به نمک­زار اقدام کند هم چنان که به شکلی موازی در روزنامه های محلی به تبلیغ علیه معدان پرداخت و آن ها را گروهی بی نام و نشان و بدون هویت قلمداد کرد؛ مساله ای که تا دهه ها بعد سبب شکل گیری تلقی های ناپسند و بی پایه در باب معدان و شیوه های زندگی آن ها در خوزستان و بخش جنوبی عراق شد.

استخراج نفت یکی دیگر از عواملی بود که معدان و بستر زندگی آن ها یعنی هورالعظیم را دچار چالش های جدی کرد. بر این اساس از ده ها روستای شکل گرفته بر بستر هور، تنها تعدادی معدود باقی مانده که اکنون با تکیه بر ظرفیت های بی بدیل باستانی - تاریخی این گستره، مدافع هویت خود و ساکنانشان به شمار می روند. هورالعظیم که هزاره های متمادی کانون ظرفیت های عظیم زیستی چون: پرورش گاومیش و انواع دیگر احشام، انواع پرندگان، ماهی ها، نیزار و امثال آن بوده امروزه برای استخراج نفت، یا خشک شده یا در بهترین شکل ابقای خود، به طور مداوم آلوده می گردد. معضلی که علاوه بر موارد یاد شده سبب تشکیل اصلی ترین کانون های گردوغبار در چند سال اخیر نیز شده است.

اما هورالعظیم به عنوان بستر شکل گیری نوعی شیوه ی زیست، محلی برای تکوین فرهنگ نیز بوده است؛ از آن جا که منابع آبی اصلی ترین مکان های شکل گیری تمدن ها به شمار می روند، هورالعظیم با آن جاذبه های افسانه ای خود سهمی اساسی در شکل گیری فولکلور خوزستانی – عراقی داشته است به گونه ای که امروزه بسیاری از اشعار، داستان ها و آوازهای برآمده از هور به عنوان شناسنامه ی اصالت عرب های ایرانی در استان خوزستان بازشناخته می شوند؛ از جمله ی آن ها است قصه ی شیخه که توسط حسان اگزار هنرمند فقید اهل روستای میثم تمار شهرستان شوش در قالب آوازی با نام "طور شیخه" روایت شده و فراگیر گشته است. این قصه به بازنمایی شیوه ی زندگی عرب های هور با تمام مولفه های اصلی و اساسی آن پرداخته است. از دیگر تاثیراتی که زیست هوری بر مناسبات فرهنگی عرب های ایران و خوزستان نهاده می توان به توصیفات زیبا از چهره های معدان تحت عنوان یکی از اصیل ترین و بکرترین جوامع بازمانده از دوران باستان اشاره کرد؛ این موضوع در بازتعریف هویت تاریخی این بخش از استان خوزستان به عنوان یکی از مناطق باستانی ایران نقش اساسی ایفاء کرده است زیرا معدان به عنوان یکی از اقوام باستانی ساکن هورالعظیم از هزاره ها پیش کنون وارث مولفه های اصیل این گستره بوده اند. حماسه ی جهانی گیلگمش نمود دیگری از تاثیر فرهنگی اقوام همسان با معدان بوده که از بطن بین النهرین بیرون تراویده است.