مفاهیم اصلی فلسفه سهروردی

چکیده
شیخ اشراق، شهاب الدین سهروردی (۵۵۰–۵۹۸ ه.ق)، بنیان گذار فلسفه اشراق، نظام فلسفی مبتنی بر نور و روشنایی ارائه کرده است. این مقاله مروری به بررسی مفاهیم اصلی فلسفه او شامل نور به عنوان اصل هستی، سلسله مراتب نورها، انسان به عنوان میکروکازم، عقل نظری و عقل اشراقی، غیب و عالم ماوراء، وحدت وجود، و ارتباط فلسفه با عرفان و اخلاق می پردازد. یافته ها نشان می دهد که فلسفه سهروردی تلفیقی از حکمت یونانی، عرفان ایرانی و آموزه های اسلامی است و بر ادراک شهودی و نور درونی تاکید ویژه دارد.

مقدمه

فلسفه سهروردی، معروف به فلسفه اشراق، بر پایه نور به عنوان اصل هستی شکل گرفته و هدف آن شناخت حقیقت از طریق روشنایی درونی و شهود است (Corbin, 1969). سهروردی معتقد بود که عقل صوری و منطق تنها برای شناخت نسبی کافی است و برای درک حقیقت مطلق نیاز به عقل اشراقی و نور درونی وجود دارد. فلسفه او نه تنها ابعاد نظری بلکه ابعاد عملی و اخلاقی نیز دارد و انسان را به سمت کمال و روشنایی سوق می دهد (Nasr, 1993).

روش شناسی

این مقاله با روش مروری انجام شد. متون اصلی سهروردی شامل حکمت اشراق و آثار تحلیلی مفسران و محققان معاصر مورد بررسی قرار گرفت. همچنین پژوهش های علمی و فلسفی درباره فلسفه اشراق، مقالات و منابع دانشگاهی مرتبط مرور و تحلیل شد.

مفاهیم کلیدی فلسفه سهروردی

 ۱. نور به عنوان اصل هستی

سهروردی نور را اصل اولیه و بنیادی هستی می داند و جهان و انسان را درجاتی از نور می بیند. این نور شامل:

نور الهی و مطلق (اصل مطلق وجود) نور موجودات مادی و معنوی (در درجات مختلف)
این دیدگاه باعث می شود که شناخت حقیقت از طریق درون نگری و روشنایی باطنی امکان پذیر شود (Pourjavady, 2003). 

۲. سلسله مراتب نورها

جهان به صورت سلسله مراتبی از نورها ترتیب یافته است:

نور الهی → نور فرشتگان → نور انسان → نور اجسام مادی
در این سلسله مراتب، نور هر موجود به منبع اصلی خود متصل است و شدت و کمال نور با فاصله از منبع کاهش می یابد (Corbin, 1969). 

۳. انسان به عنوان میکروکازم

سهروردی انسان را جهان کوچک می داند که بازتابی از جهان بزرگ است. روح انسان با نور الهی مرتبط است و از طریق شهود و خودآگاهی می تواند به درجات بالای نور برسد. این دیدگاه، انسان را نه تنها موجودی مادی بلکه موجودی نورانی و متعالی معرفی می کند (Nasr, 1993).

۴. عقل نظری و عقل اشراقی

سهروردی عقل را به دو بخش تقسیم می کند:

عقل نظری: تفکر منطقی و استدلالی، محدود به تجربه و تحلیل است. عقل اشراقی یا شهودی: ادراک مستقیم حقیقت و روشنایی درونی که از طریق تجربه عرفانی حاصل می شود.
عقل اشراقی بالاترین ابزار شناخت است و موجب ارتقاء روح انسان می شود (Corbin, 1969). 

۵. غیب و عالم ماوراء

سهروردی معتقد است که جهان غیب واقعی تر از جهان محسوس است و شناخت حقایق غیبی تنها از طریق نور درونی و شهود امکان پذیر است. حس و تجربه مادی قادر به شناخت این سطوح نیستند (Pourjavady, 2003).

۶. وحدت وجود و مراتب نور

سهروردی وحدت وجود را به صورت نور متکثر در سلسله مراتب نورها تبیین می کند. همه موجودات جلوه ای از نور الهی دارند، اما درجات و شدت آنها متفاوت است. این دیدگاه فلسفی، هم با عرفان و هم با آموزه های اخلاقی مرتبط است (Nasr, 1993).

۷. فلسفه عملی و اخلاقی

فلسفه سهروردی نه تنها نظری بلکه عملی و اخلاقی نیز هست. رسیدن به نور مطلق نیازمند:

ریاضت اخلاقی تصفیه نفس تمرین شهود و مراقبه
انسان با پیروی از نور و روشنایی درونی به فضائل اخلاقی و کمال انسانی دست می یابد (Corbin, 1969).

 نتیجه گیری

فلسفه سهروردی نظامی جامع است که بر محور نور، شهود، عقل اشراقی و سلسله مراتب وجود شکل گرفته است. این فلسفه انسان را به عنوان موجودی چندبعدی، مرتبط با جهان و نور الهی معرفی می کند. مفاهیم کلیدی فلسفه اشراق شامل نور مطلق، سلسله مراتب نور، انسان به مثابه میکروکازم، عقل اشراقی، عالم ماوراء، وحدت وجود و فلسفه عملی هستند. این دیدگاه ها علاوه بر فلسفه، ابعاد عرفانی و اخلاقی عمیقی دارند و مطالعه آن ها برای فهم ترکیب عقل، شهود و اخلاق انسانی ضروری است.

منابع (APA)

Corbin, H. (1969). The philosophy of illumination. London: Routledge & Kegan Paul.

Nasr, S. H. (1993). Islamic philosophy from its origin to the present: Philosophy in the land of prophecy. SUNY Press.

Pourjavady, R. (2003). Illuminationist philosophy and its reception in the Islamic world. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

سهروردی، ش. ا. (۱۳۷۲). حکمت اشراق (مهدی محقق، مترجم و مصحح). تهران: نشر فرهنگستان.