"تاریخ"، علم دانستن "گذشته" برای درک "حال" و ساختن "آینده" درسگفتار ارائه شده در آموزش مرکزی شرکت ملی نفت ایران
یکشنبه، ششم مهرماه۱۴۰۴، درس گفتار "آشنایی با تاریخ نفت ایران؛ از آغاز تا اکتشاف نفت" با ارائه؛ دکتر فرشید خدادادیان، پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی در تارنمای آموزش مرکزی شرکت ملی نفت ایران و بصورت مجازی برگزار و ارائه شد.
در این درس گفتار که با حضور علاقه مندان از شرکت ها و مناطق و میادین نفتی مختلف تابعه شرکت ملی نفت ایران برگزار شد، موارد مهم و شاخص از تاریخ نفت ایران مورد بازخوانی و تحلیل قرار گرفت.
خدادادیان، در ابتدای این جلسه و با اشاره به دلایل اهمیت آشنایی با "تاریخ نفت ایران" گفت؛ تاریخ، علم دانستن گذشته برای درک حال و ساختن آینده است و ما، با بازخوانی این تاریخ می توانیم حداقل سه بهره ی مهم داشته باشیم.
نخست اینکه؛ مطلع می شویم که صنعت نفت در ایران چه فراز و فرودی را در گذشته سپری کرده است.تاکید بر اهمیت و جایگاه "برند"(هویت سازمان) و همچنین ارتقاء انگیزش سازمانی کارکنان نیز از نتایج این بخش خواهند بود.
خروجی دوم، این خواهد بود که با اطلاع از این پیشینه ارزشمند و مهم تاریخی و با رویکرد "مدیریت دانش"سازمانی، به درک و شناخت بهتری از وضعیت حال صنعت نفت می رسیم.در نهایت و در خروجی نهایی، ما با ارتقاء "دانش سازمانی" به "خرد سازمانی"، می توانیم آینده ی بهتری را برای صنعت نفت در ایران رقم بزنیم.
این پژوهشگر تاریخ نفت و مولف کتاب: "کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان" در ادامه سخنان خود، با اشاره به وجود نفت و گاز در ایران باستان، گفت: رخنمون های طبیعی و مستندات باستانی و تاریخی، نشان دهنده آشنایی ساکنان این سرزمین از ادوار باستانی با نفت، قیر و گاز در بخش های مختلف است.
برخی از حوزه های کاربردی نفت و گاز در آن مقطع عبارتند از ؛کاربردها در بهره برداری از آتش در زیست بشری و بهره هایی که در زندگی خود از آن برده اند.همچنین، کاربردها در معماری، ساخت ابنیه و برخی ابزار و ادوات زیست بشری.کاربردها در پزشکی و کاربردهای نظامی.
خدادادیان، از کاربردهای نفت، قیر و گاز در دوران باستان و در مقطع تمدن ایلام۳۲۰۰ تا ۵۳۹ پیش از میلاد به ساخت ظروف از جنس قیر اشاره و در ادامه و از کاربردهای نفت، قیر و گاز در ایران باستان و تمدن هخامنشی، با انتخاب و خوانش بخشی از کتاب تواریخ هرودوت، به اشاره این منبع باستانی به استفاده از نفت و قیر در دوران هخامنشی اشاره کرد.آنجا که هرودوت از بکار گیری اسیران یونانی در محل بهره برداری از چشمه های نفت و قیر یاد می کند.بررسی این کاربردها در تمدن های اشکانی و ساسانی، ادامه این توضیحات بود و از هر مقطع، یک نمونه مستند به مخاطبان معرفی گردید.
دکتر خدادادیان، در ادامه ارائه خود به واگذاری امتیازات بهره برداری از نفت، قبل از امتیازنامه دارسی به اتباع ایرانی اشاره و خاطرنشان کرد؛ وجود رخنمون های نفتی و جلوه های تصاعد طبیعی گاز که از دیرباز در مناطقی از ایران بود، باعث شد که بهره برداری غیر صنعتی از نفت، قیر و گاز که مصادیق آنرا در دوران باستان بازخوانی کردیم، در دوران اسلامی و تا سال های منتهی به روزگار قاجار در ایران ادامه داشته باشد.واگذاری امتیازنامه هایی به محمد ولی خان تنکابنی در شمال کشور، خوانین کرد در قصر شیرین و کرمانشاه، سادات قیری در شوشتر و کدخدای دالکی در بوشهر، برخی از این واگذاری ها بودند.
وی، سپس به موضوع واگذاری امتیاز بهره برداری از نفت به اتباع خارجی اشاره و گفت؛ در سال۱۸۷۲میلادی، بارون جولیوس رویتر، امتیاز بهره برداری از منابع احتمالی نفت در ایران را در قالب امتیاز بهره برداری از منابع و معادن از دولت ایران اخذ کرد که البته تحت فشار روسیه این امتیاز خیلی زود ملغی شد.
پس از آن در سال ۱۸۸۳ میلادی، آلبرت هوتز(هوتسن) از هلند، این بار نخستین امتیاز اختصاصی "نفت" را از ایران اخذ کرد تا در منطقه "دالکی" در سواحل ایران به جستجوی نفت بپردازد.هوتز شرکتی جهت این امر تاسیس کرد و به کاوش در منطقه پرداخت، اما به علت عدم دستیابی به نتیجه ای قابل قبول، فعالیت اکتشاف نفت تعطیل و شرکت هوتز نیز عملا ورشکسته شد و به حراج سهام و امتیاز خود پرداخت.پس از ناکامی هوتز، مجددا این بارون رویتر بود که در۱۸۸۹ توانست شانس خود را در اکتشاف نفت ایران بیازماید.رویتر با تشکیل یک بانک و سرمایه گذاری در زمینه خرید سهام شرکت هوتز به این کار مبادرت ورزید.از آنجا که محدوده مجاز برای فعالیت اکتشافی به همان سواحل جنوبی محدود بود، رویتر جزیره قشم را برای اکتشاف نفت برگزید.در قشم چاهی به عمق هفتصد پا نیز حفر کردند، اما به نفت نرسید و پس از این ناکامی، عملیات در سال۱۸۹۴ خود بخود برچیده شد.
دکتر خدادادیان، ادامه داد؛ همزمان با این اتفاقات و در سال۱۸۹۲ یعنی دو سال قبل از برچیده شدن عملیات رویترز در قشم، یک زمین شناس و باستان شناس فرانسوی به نام "ژاک دمورگان" ضمن مسافرت به ایران و بازدید از قصرشیرین و جنوب غرب ایران، نتایج مشاهدات خود را که حاکی از احتمال بسیار زیاد وجود رگه های نفتی در غرب ایران بود، در یکی از نشریات پاریس منتشر کرد.این گزارش در آشنایی جهانیان با منابع نفتی ایران موثر بود و باعث شد زمانی که نماینده ایران در جستجوی سرمایه گذار باشد، آشنایی ابتدایی با این ظرفیت های سرمایه گذاری وجود داشته باشد.آنتوان کتابچی، وزیر گمرکات ایران که اصالتی ارمنی داشت، ماموریت یافت به فرنگ برود و کسی را برای سرمایه گذاری در نفت ایران بیابد.ماموریت کتابچی، حضور در نمایشگاه صنایع و معادن در پاریس و وظیفه اصلی او یافتن کسی بود که به سرمایه گذاری در نفت ایران علاقه مند باشد.کتابچی در پاریس از "م.گوته" منشی قبلی بارون رویتر کمک گرفت.آشنایی آنها از زمانی بود که رویتر امتیاز خود را اخذ کرده بود و کتابچی در جریان آن امتیاز نقش واسطه را داشت.آنها همچنین دمورگان را یافتند، شاهدی عینی که خود وجود نفت در ایران را مطرح کرده بود.در جریان برگزاری نمایشگاه و روزهای پس از آن، کتابچی و کوته با ژاک دمورگان نیز ملاقات و مذاکره و بواسطه او با سفیر انگلیس در فرانسه آشنا شدند .سفیر انگلیس در پاریس نیز یک میلیونر بریتانیایی را که می شناخت به ایشان معرفی کرد: "ویلیام ناکس دارسی"
مولف کتاب "روایت نفت" ادامه داد؛ ویلیام ناکس دارسی در سال۱۸۴۹ درشهر دیوون انگلیس متولد شده و بعدها به استرالیا مهاجرت کرده بود.وی در استرالیا به شغل وکالت دعاوی در شهری کوچک مشغول شده بود و توانست یک معدن متروک طلا را خریداری و به بهره برداری برساند.ضمنا در این مدت علاقه عجیبی به شرط بندی در مسابقات اسب سواری پیدا کرده بود.همین ریسک پذیری باعث شد تا او به سرمایه گذاری برای اکتشاف نفت در ایران آمادگی نشان دهد.
خدادادیان، دو فصل از فصول هجده گانه امتیازنامه دارسی را برای ارائه در این وبینار انتخاب و برای حاضرین بازخوانی و تحلیل کرد.او ابتدا به فصل سوم اشاره کرد که متن آن بدین قرار بود؛ دولت ایران کلیه اراضی غیر زیر کشت متعلق به دولت را که مهندسان صاحب امتیاز ممکن است برای ساخت کل یا قسمتی از کارهای یادشده لازم بدانند به صاحب امتیاز به طور بلاعوض اعطا می کند.در مورد زمین های زیر کشت متعلق به دولت، صاحب امتیاز باید آنها را به قیمت منصفانه و جاری خریداری کند.همچنین دولت به صاحب امتیاز این حق را می دهد که پس از اخذ رضایت مالکان، هر زمین یا ساختمان دیگری را که برای این منظور ضروری است، در شرایطی که بین او و آنها ترتیب داده شود، بدون اینکه آنها اجازه داشته باشند قیمت غیرعادی مطالبه کنند، تملک کند.اماکن مقدس با تمام وابستگی های شان در شعاع دویست ذرع مستثنی هستند.خدادادیان از این بند امتیازنامه؛ توجه به حریم ابنیه در امتیازنامه دارسی را استنتاج کرد.
رئیس سابق مرکز اسناد صنعت نفت، در ادامه با اشاره به فصل چهارم امتیازنامه که گفته است؛ چون معادن نفت در شوشتر، قصرشیرین و دلکی بندر بوشهر بالفعل دایر و مبلغ دو هزار تومان جمع دیوانی دارند، معادن یادشده جزء قرارداد هستند، مشروط بر اینکه علاوه بر شانزده درصد مندرج در ماده۱۰ ،امتیاز دار هر سال مبلغ ثابتی معادل دوهزار تومان را مضافا به دولت شاهنشاهی بپردازد.او از این بند، بر بهره برداری و گردش اقتصادی منابع نفتی برای حکومت ایران، قبل از به نتیجه رسیدن امتیازنامه دارسی تاکید کرد.
خدادادیان افزود در مرحله عملیاتی کردن امتیازنامه؛ آرنولد ویلسون، افسر انگلیسی و جورج برنارد رینولدز حفار انگلیسی شرکت نفت برمه با گروه کوچک خود از حفاران لهستانی، کانادایی و انگلیسی جستجو و حفاری برای به نتیجه رساندن امتیاز نفت دارسی در ایران را برعهده گرفتند.رینولدز در جستجوی منابع نفتی ایران، روایت های شفاهی و همچنین رخنمون های نفتی را مدنظر داشت.او جستجو برای نفت را از غرب ایران و پیرامون رخنمون های نفتی کرمانشاه، قصر شیرین و چیاسرخ آغاز کرد.طی دو سال نخست فعالیت در ایران او و گروه حفارانش دو چاه در منطقه چیاسرخ حفاری کردند که گرچه به نفت رسید، اما بهره برداری از آنها مقرون به صرفه و اقتصادی نبود
در ادامه بررسی این فرایند تاریخی خدادادیان اشاره کرد که کاشفان نفت از چیا سرخ به "مامتین" در خوزستان کنونی رهسپار شدند و عملیات اکتشافی را در مامتین آغاز کردند.ناکامی در این محل نیز آنها را به سمت میدان نفتون در شمال خوزستان رهسپار کرد.
دکتر خدادادیان در بخش بعدی، به قرارداد نفت انگلیس و بختیاری اشاره کرد و افزود؛ نمایندگان دارسی در آغاز کار خود مجبور بودند با خوانین بختیاری، مالکان سرزمین های قشلاقی این قوم در شمال خوزستان نیز به توافق برسند.تشکیل "کمپانی نفت بختیاری" یکی از نتایج این مذاکرات بود که از ۱۹۰۵میلادی آغاز شده بود و در نهایت در ۱۹۰۸ در همان سرزمین قشلاقی که بعدها مسجدسلیمان نامیده شد، با اکتشاف نفت به نتیجه عملیاتی رسید.
وی در پایان این درسگفتار ضمن بازخوانی پنجم خرداد ۱۲۸۷ در میدان نفتون و اکتشاف نهایی نفت از چاه شماره یک میدان نفتون گفت، آغاز عصر نفت در ایران و خاورمیانه و ورود این سرزمین و منطقه به دوران صنعتی بود.در ادامه؛ نخستین موضوع پس از اکتشاف نفت در مسجدسلیمان، پیدا کردن راهی برای رساندن آن به آب های آزاد بود و همزمان با آن، توسعه فعالیت های اکتشافی و تاسیس شرکت شهرهای نفتی دیگری همچون؛ آبادان، هفتکل، لالی، نفت سفید، گچساران و آغاجاری بود.در دهه نخست فعالیت، توسعه صنعت نفت در ایران، علاوه بر موضوعات فنی و عملیاتی، متاثر از عوامل تاثیرگذار بیرونی همچون بروز جنگ جهانی اول، تقسیم عثمانی و تولد کشورهای جدید نفتی و حوادث سیاسی داخلی و خارجی نیز بود که خود سرفصل پژوهشی و تحقیقی دیگری در آشنایی با تاریخ نفت در ایران هستند.
در پایان این درسگفتار که دو ساعت به طول انجامید و در بخش پرسش و پاسخ، برخی از حاضران سوالات خود را مطرح کردند که توسط دکتر خدادادیان بدان پاسخ داده شد.