نقدی بر مجموعه چهار جلدی کتاب فرهنگ فیلم های سینمای ایران نوشته جمال امید
جمال امید در مقام یک مورخ سینمایی و نه منتقد، تلاش کرده تا با رویکردی مستند، تاریخ سینمای ایران را از آغاز تا پایان دهه هشتاد شمسی ثبت کند. هدف او نه تحلیل زیبایی شناختی، بلکه ثبت دقیق داده ها بر مبنای نام فیلم، عوامل، خلاصه داستان، و وضعیت نمایش است. این رویکرد، مجموعه چهارجلدی کتاب فوق را به یک دایره المعارف سینمایی تبدیل کرده، نه یک اثر تفسیری یا نظریه پردازانه.
ساختار روایی و شیوه ی ارائه اطلاعات : تقسیم بندی زمانی چهار جلدی، به خوبی تحولات سیاسی و فرهنگی را منعکس می کند. -جلد اول: دوران پهلوی اول و دوم، با تمرکز بر فیلم های تجاری و اقتباسی. - جلد دوم: سال های انقلاب و جنگ، با ظهور سینمای متعهد و ایدئولوژیک. - جلد سوم: دوران تثبیت سینمای پس از جنگ، با رشد جشنواره ها و فیلم های هنری. - جلد چهارم: ورود به دهه ۸۰، با تنوع ژانرها و گسترش سینمای اجتماعی. نثر کتاب رسمی، خشک و آرشیوی است؛ گاه فاقد جذابیت روایی برای خواننده ی عمومی، اما برای شخص پژوهشگر، دقیق و قابل اتکا.
کتاب بیشتر به ثبت اطلاعات می پردازد تا تحلیل محتوایی. نقد هنری، سبک شناسی، یا تحلیل شخصیت ها در آن جایی ندارد. تاثیرات اجتماعی، روان شناختی یا فلسفی فیلم ها بررسی نمی شود. فیلم ها به مثابه پدیده های فرهنگی دیده نمی شوند، بلکه به عنوان محصولاتی قابل فهرست شده اند. از نقاط بسیار برجسته این مجموعه چهار جلدی ، نکات فوق را میتوان برشمرد: - جامعیت تاریخی: هیچ اثر دیگری تا این حد گسترده، دقیق و منظم به تاریخ سینمای ایران نپرداخته است. - ارزش مرجع بودن: برای دانشجویان، پژوهشگران و نویسندگان، منبعی بی بدیل است. - شمول فیلم های توقیف شده: ضمیمه هایی درباره ی فیلم های ممنوعه یا ناتمام، به فهم فضای سیاسی و سانسور کمک می کند. - استقلال در گردآوری اطلاعات: نویسنده با اتکا به مشاهدات شخصی و منابع معتبر، از تکرار کلیشه های رایج پرهیز کرده است. نقدهایی که میتوان بر این اثر شاخص چهار جلدی ذکر نمود: - نبود تحلیل زیبایی شناختی: هیچ اشاره ای به سبک کارگردانی، طراحی صحنه، یا زبان بصری فیلم ها نیست. - فقدان نگاه جامعه شناختی: تاثیر فیلم ها بر مخاطب، یا بازتاب مسائل اجتماعی در آن ها بررسی نشده.است - عدم توجه به فیلم های مستند و کوتاه: تمرکز صرف بر فیلم های بلند داستانی، بخش مهمی از سینمای ایران را نادیده گرفته است. - زبان غیرجذاب برای مخاطب عمومی: کتاب بیشتر مناسب کتابخانه ها و مراکز پژوهشی است تا خواننده علاقه مند به سینما.
این اثر را می توان به جد ، سنگ بنای تاریخ نگاری سینمای ایران دانست. اگرچه آثار تحلیلی تری مانند نوشته های هوشنگ گلمکانی، پرویز جاهد یا امیر پوریا بعدها منتشر شدند، اما هیچ کدام به گستردگی و نظم این مجموعه نمی رسند.
جمال امید با این کتاب ، نقش یک مورخ را در حافظه ی سینمایی ایران ایفا کرده است.