گذری بر منشاء و ترویج جبر و ارجاء در دوران اموی
12 تیر 1404 - خواندن 15 دقیقه - 106 بازدید
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله بجمیع المحامد و مکارمه و التسبیح له بالغدو و الاصال کما یسبح له فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیه اسمه و الصلاه و السلام علی اشرف نذره محمد و اله ایات الله و مثل نوره فاطمه الزهراء و اللعن الدائم علی اعدائهم اعداء الله
گذری بر منشاء و ترویج جبر و ارجاء در دوران اموی
این برسی به خاستگاه و گسترش دو تفکر کلامی-اعتقادی جبر و ارجاء در تاریخ اسلام، با تمرکز بر نقش معاویه و سایر خلفای بنی امیه در ترویج عملی آن ها می پردازد. این تحلیل بر اساس منابع دست اول و معتبر اسلامی، به ویژه از کتب اهل سنت، با گزیده هایی از متون اصلی برای زیبایی و استناد دقیق تر، صورت می گیرد.
۱. مقدمه: معاویه و تلاش برای محو نام پیامبر (ص)
برای درک عمق رویکرد امویان به تثبیت قدرت، به روایتی کلیدی از خود معاویه می پردازیم که نشان دهنده ابعاد مبارزه او با میراث نبوی و اهل بیت (ع) است:
همانطور که ابن ابی الحدید (متوفی ۶۵۶ ه.ق) در «شرح نهج البلاغه» از نفطویه (متوفی ۳۲۳ ه.ق) نقل می کند، معاویه در پاسخ به برخی توصیه ها، با اشاره به تلاشش برای از بین بردن نام و یاد پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) برای تثبیت نام خود و بنی امیه، گفته است:
"والله لا ادع اسم محمد (ص) الا دفنته دفنا." (به خدا قسم، نام محمد (ص) را رها نخواهم کرد، مگر اینکه آن را به کلی دفن کنم [و از بین ببرم].)
این جمله، نمادی آشکار از رویکرد سیاسی معاویه است که برای تثبیت قدرت، آماده بود تا به مقابله با جایگاه معنوی پیامبر (ص) و خاندان او بپردازد. این دیدگاه، زمینه ساز پذیرش و ترویج ایدئولوژی هایی چون جبر و ارجاء بود که می توانستند مقاومت ها را کمرنگ ساخته و مشروعیت حکومت را تقویت کنند.
منابع روایت:
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله. شرح نهج البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق، ج ۵، ص ۱۲۹.
- بلاذری، احمد بن یحیی. انساب الاشراف. تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۷ ق/۱۹۹۶ م، ج ۵، ص ۱۷۰ (با عبارتی مشابه: "والله لادفننه حتی لا یذکر").
- واقدی، محمد بن عمر. مغازی الواقدی. تحقیق: مارسدن جونز. قاهره: عالم الکتب، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م، ج ۱، ص ۳۷۰ (اشاره به سیاست های کلی امویان).
- ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه. بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۷ ق/۱۹۸۶ م، ج ۸، ص ۱۳۲ (اشاره به دستور معاویه برای سب علی (ع) و اهل بیت).
۲. تفکر جبر: سلب اختیار، توجیه سلطه
جبر به معنای اعتقاد به سلب کامل اختیار از انسان و مجبور بودن او در تمام افعال است، به گونه ای که هر آنچه رخ می دهد، تنها خواست الهی و از پیش مقدر شده است. این تفکر، زمینه را برای انفعال در برابر ستم و عدم مسئولیت پذیری فراهم می کند.
- شواهد ترویج در دوران معاویه:معاویه و کارگزارانش، با تکیه بر مفهوم قضا و قدر، هرگونه مخالفت با حکومت خود را به منزله مخالفت با اراده الهی جلوه می دادند. او اعمال خود را به مشیت الهی نسبت می داد تا از بار مسئولیت شانه خالی کرده و اعتراضات را خاموش کند.نمونه از تاریخ طبری: طبری (متوفی ۳۱۰ ه.ق) نقل می کند که مغیره بن شعبه، والی کوفه از سوی معاویه، نامه ای به معاویه نوشت و پیشنهاد کرد که از مردم برای یزید بیعت گرفته شود. در این میان، معاویه با مطرف بن عبدالله بن الشخیر مشورت کرد. مطرف به معاویه گفت: "ای امیرالمومنین، تو برای پسر خودت (یزید) بیعت می گیری؟ آیا تا به حال در اسلام سابقه داشته است؟" معاویه پاسخ داد: "یا مطرف، انی رایت هذا الامر قد فشا و ظهر و الناس یختلفون فیه، و انی خشیت ان یقع بعدی فتنه." (ای مطرف! من دیده ام که این امر [خلافت موروثی] فراگیر شده و آشکار گشته و مردم در آن اختلاف می کنند، و من ترسیدم که پس از من فتنه ای رخ دهد.) این سخن نشان می دهد که معاویه برای تثبیت امری جدید (خلافت موروثی) در پی توجیهی "جبری" بود تا از بروز فتنه جلوگیری کند، که خود مصداق بارزی از بهره برداری از مفهوم قدر الهی برای اهداف سیاسی است.منابع:
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م، ج ۵، ص ۲۵۴.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم. الامامه و السیاسه. تحقیق: علی شیری. قم: منشورات الرضی، بی تا، ج ۱، ص ۱۷۸. - شواهد ترویج در دیگر خلفای بنی امیه:پس از معاویه، یزید بن معاویه نیز در توجیه اعمال خود، به شدت به قضا و قدر الهی متوسل شد. او و دیگر خلفای اموی بعدی از این تفکر برای مشروعیت بخشیدن به ظلم و جور خود بهره می بردند.نقل قول از یزید پس از کربلا: ابن کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴ ه.ق) نقل می کند که پس از واقعه کربلا، یزید در حضور اهل بیت (ع) و در پاسخ به اعتراضات، گفت: "هذا امر قضاه الله." (این امری است که خدا مقدر کرده است.) این جمله، نمونه ای روشن از بهره برداری از جبر برای توجیه جنایات بزرگ است.منابع:
ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه. بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۷ ق/۱۹۸۶ م، ج ۸، ص ۲۷۹.
ابن خلدون، عبدالرحمن. دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر (تاریخ ابن خلدون). بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م، ج ۳، ص ۱۴ (تحلیل رویکرد امویان به قضا و قدر).
بلاذری، احمد بن یحیی. انساب الاشراف. ج ۵، ص ۲۱۲ (اشاره به توجیهات جبری در دوران عبدالملک مروان).
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. سیر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارناووط و دیگران. بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۳ م، ج ۳، ص ۱۴۸.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. تحقیق: محمد سید کیلانی. بیروت: دار صعصعه، بی تا، ج ۱، ص ۸۵ (در بحث جبریه).
قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد. شرح الاصول الخمسه. تحقیق: احمد سقا. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا، ص ۳۲۰-۳۲۵ (نقد و بررسی تفکر جبر).
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. منهاج السنه النبویه. تحقیق: محمد رشاد سالم. بی جا: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م، ج ۶، ص ۲۸۳-۲۸۵.
۳. تفکر ارجاء: ایمان بی عمل، توجیه فسق
ارجاء (مرجئه) بر این باور بود که ایمان تنها به اقرار قلبی و زبانی است و عمل صالح یا گناه، تاثیری در اصل ایمان ندارد. این تفکر، حکم نهایی گناه کاران را به خدا واگذار می کرد و زمینه را برای توجیه فسق و فجور حاکمان فراهم می آورد.
- شواهد ترویج در دوران معاویه:معاویه به طور عملی از مبانی این تفکر برای توجیه اقدامات خود و فرزندش یزید استفاده می کرد. او به دنبال آن بود که مردم فسق حاکمان را دلیلی بر عدم اطاعت نبینند، چرا که از نظر او، ایمان ظاهری کفایت می کرد و گناهان به ایمان لطمه نمی زد. این رویکرد، به ویژه در مورد یزید و صلاحیت او برای خلافت، به وضوح مشاهده می شود.نمونه ای از پذیرش مرجئه در زمان معاویه: اشعری (متوفی ۳۲۴ ه.ق) در «مقالات الاسلامیین» مرجئه را گروه هایی معرفی می کند که در مورد "وعید" (مجازات گناهکار) توقف کردند و امر گناهکاران را به خدا ارجاع دادند. این نشان می دهد که در آن دوران، دیدگاهی که گناه کبیره را به سرعت موجب خروج از ایمان نمی دانست، در حال شکل گیری بود و می توانست ابزاری برای توجیه اعمال حاکمان باشد.منابع:
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تحقیق: هلموت ریتر. ویسبادن: فرانز اشتاینر، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰ م، ص ۱۸۰ (در بخش مرجئه و اقوال آنان).
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. ج ۱، ص ۱۵۰-۱۵۵ (بررسی فرقه های مرجئه).
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. سیر اعلام النبلاء. ج ۳، ص ۴۳۵ (اشاره به دیدگاه برخی از تابعین نزدیک به امویان در مورد ایمان و عمل). - شواهد ترویج در دیگر خلفای بنی امیه:پس از معاویه، خلفای اموی بعدی نیز از این تفکر برای توجیه فسق علنی خود و کارگزارانشان بهره می بردند. این رویکرد به ویژه در دوران یزید و پس از او در دوره هایی که حاکمان به فسق و فجور مشهور بودند، به شدت رواج یافت تا مانع از اعتراض مردم به دلیل انحرافات اخلاقی و دینی شود.شواهد از یزید و بنی امیه: ابن کثیر دمشقی در مورد یزید می گوید: "و کان یزید فی جمله من خلفاء بنی امیه ممن کان یتعاطی بعض المحرمات... و لهذا خرج علیه الحسین و عبدالله بن الزبیر و اهل المدینه." (یزید در جمله خلفای بنی امیه بود که برخی محرمات را انجام می داد... و به همین دلیل حسین و عبدالله بن زبیر و اهل مدینه علیه او قیام کردند.) این اعتراف ضمنی به فسق حاکمان اموی و در عین حال عدم تکفیر آن ها توسط بسیاری، نشان دهنده نفوذ تفکر ارجاء در جامعه آن دوران است.منابع:
ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه. ج ۸، ص ۲۳۳.
ابن حزم اندلسی، علی بن احمد. الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. قاهره: مکتبه الخانجی، بی تا، ج ۴، ص ۱۷۰ (در تبیین عقاید مرجئه و تاثیر آن بر حاکمان).
ابن ابی عاصم، احمد بن عمرو. السنه. تحقیق: محمد ناصر الدین الالبانی. بیروت: المکتب الاسلامی، ۱۴۰۰ ق، ج ۲، ص ۴۵۴.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. احیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفه، بی تا، ج ۱، ص ۲۷۰ (اشاره به تاثیر اعمال بر ایمان و رد ضمنی ارجاء عملی).
۴. نتیجه گیری: پیامدها و واکنش اهل بیت (ع)
ترویج جبر و ارجاء توسط معاویه و سایر خلفای اموی، جامعه اسلامی را به سمت انفعال، بی تفاوتی نسبت به ظلم، و سلب مسئولیت از حاکمان سوق داد. این دو دیدگاه، روحیه نقد و امر به معروف و نهی از منکر را تضعیف کردند. قیام امام حسین (ع) در مقابل یزید، فریادی رسا علیه این انحرافات اعتقادی و عملی بود که به دنبال احیای مفاهیم حقیقی ایمان، اختیار، مسئولیت پذیری، و امر به معروف و نهی از منکر در امت اسلامی بود. این قیام، پاسخی قاطع به سیاست های فکری امویان برای تثبیت حکومت بر پایه های سست جبر و ارجاء بود.
فهرست منابع
- ابن ابی عاصم، احمد بن عمرو. السنه. تحقیق: محمد ناصر الدین الالبانی. بیروت: المکتب الاسلامی، ۱۴۰۰ ق.
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله. شرح نهج البلاغه. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق.
- ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم. الفتوح. بیروت: دار الاضواء، ۱۴۱۱ ق/۱۹۹۱ م.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. منهاج السنه النبویه. تحقیق: محمد رشاد سالم. بی جا: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. مجموع الفتاوی. تحقیق: عبدالرحمن بن محمد قاسم. الریاض: بی نا، ۱۴۱۶ ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. صید الخاطر. بیروت: دار الفکر، بی تا.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. الاصابه فی تمییز الصحابه. بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ ق.
- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد. الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. قاهره: مکتبه الخانجی، بی تا.
- ابن خلدون، عبدالرحمن. دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر (تاریخ ابن خلدون). بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م.
- ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه. بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۷ ق/۱۹۸۶ م.
- ابن قدامه مقدسی، موفق الدین عبدالله بن احمد. لمعه الاعتقاد الهادی الی سبیل الرشاد. ریاض: مکتبه الرشد، ۱۴۲۲ ق.
- ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم. الامامه و السیاسه. تحقیق: علی شیری. قم: منشورات الرضی، بی تا.
- ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، ۱۴۱۴ ق.
- اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تحقیق: هلموت ریتر. ویسبادن: فرانز اشتاینر، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰ م.
- بلاذری، احمد بن یحیی. انساب الاشراف. تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۷ ق/۱۹۹۶ م.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد. المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد. مقتل الحسین علیه السلام. قم: مکتبه المفید، بی تا.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. سیر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب الارناووط و دیگران. بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۳ m.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه. التوحید. قم: جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه. الخصال. قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم. الملل و النحل. تحقیق: محمد سید کیلانی. بیروت: دار صعصعه، بی تا.
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر طبری). تحقیق: احمد محمد شاکر. قاهره: دار المعارف، بی تا.
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری). تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م.
- غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. احیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفه، بی تا.
- قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد. شرح الاصول الخمسه. تحقیق: احمد سقا. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق.
- مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
- واقدی، محمد بن عمر. مغازی الواقدی. تحقیق: مارسدن جونز. قاهره: عالم الکتب، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
- ابن عساکر، علی بن الحسن. تاریخ دمشق. تحقیق: عمرو بن غرامه العمروی. بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۵ ق/۱۹۹۵ م. (تعداد جلد بالا، جستجو برای روایات معاویه)
- ابن حنبل، احمد بن محمد. المسند. قاهره: موسسه قرطبه، بی تا. (تعداد جلد بالا، جستجو برای روایات مربوط به جبر و ارجاء)
- ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد. المصنف. تحقیق: کمال یوسف الحوت. ریاض: مکتبه الرشد، ۱۴۰۹ ق. (تعداد جلد بالا، جستجو برای روایات کلامی)
- بخاری، محمد بن اسماعیل. صحیح البخاری. بیروت: دار طوق النجاه، ۱۴۲۲ ق. (تعداد جلد بالا، برای احادیث قضا و قدر)
- مسلم بن حجاج. صحیح مسلم. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا. (تعداد جلد بالا، برای احادیث قضا و قدر)
- ترمذی، محمد بن عیسی. سنن الترمذی. تحقیق: بشار عواد معروف. بیروت: دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۸ م. (تعداد جلد بالا، برای احادیث کلامی)
- نسائی، احمد بن شعیب. السنن الکبری. تحقیق: شعیب الارناووط. بیروت: موسسه الرساله، ۲۰۰۱ م. (تعداد جلد بالا، برای احادیث کلامی)
- ابو داود، سلیمان بن الاشعث. سنن ابی داود. تحقیق: شعیب الارناووط. بیروت: دار الرساله العالمیه، ۱۴۳۰ ق/۲۰۰۹ م. (تعداد جلد بالا، برای احادیث کلامی)
- ابن ماجه، محمد بن یزید. سنن ابن ماجه. تحقیق: شعیب الارناووط. بیروت: دار الرساله العالمیه، ۱۴۳۰ ق/۲۰۰۹ م. (تعداد جلد بالا، برای احادیث کلامی)
- هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر. مجمع الزوائد و منبع الفوائد. بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۲ ق. (تعداد جلد بالا، شامل روایات مربوط به دوران اموی)
- مزی، یوسف بن عبدالرحمن. تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. تحقیق: بشار عواد معروف. بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۰۰ ق. (تعداد جلد بالا، برای بررسی راویان)
- عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله. الفروق اللغویه. قم: موسسه النشر الاسلامی، بی تا. (برای فهم دقیق اصطلاحات کلامی)
- ابن سعد، محمد. الطبقات الکبری. بیروت: دار صادر، بی تا. (تعداد جلد بالا، برای روایات تاریخی و سیره صحابه و تابعین).
