کریدور بین المللی حمل ونقل شمال–جنوب (INSTC): چالش ها، فرصتها و راهکارهای بهینه سازی برای ایران

ک

نویسنده: رضا رواندوست
تاریخ: 1404/04/10
 

چکیده

کریدور بین المللی حمل ونقل شمال–جنوب (INSTC) به عنوان یک مسیر چندوجهی (کشتیرانی، ریلی، جاده ای) نقش کلیدی در اتصال بازارهای هند، ایران، روسیه و اروپا ایفا می کند. این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی و با استفاده از داده های سازمان های بین المللی مانند UNESCAP و بانک جهانی، به بررسی پتانسیل های اقتصادی، چالش های لجستیکی و راهکارهای بهینه سازی این کریدور برای ایران می پردازد. یافته ها نشان می دهد که ایران با تکمیل زیرساخت های ریلی و بندری، کاهش بوروکراسی گمرکی و جذب سرمایه گذاری خارجی می تواند به هاب منطقه ای ترانزیت تبدیل شود.

کلمات کلیدی: کریدور شمال–جنوب، لجستیک بین المللی، حملونقل چندوجهی، اقتصاد ترانزیت، ایران

Abstract
The International North–South Transport Corridor (INSTC), a multimodal route involving shipping, rail, and road transport, plays a key role in connecting the markets of India, Iran, Russia, and Europe. This study uses a descriptive-analytical approach and data from international organizations such as UNESCAP and the World Bank to examine the economic potentials, logistical challenges, and optimization strategies for Iran regarding this corridor. The findings indicate that by completing rail and port infrastructure, reducing customs bureaucracy, and attracting foreign investment, Iran can become a regional transit hub.

Keywords: North–South Corridor, international logistics, multimodal transport, transit economy, Iran

۱. مقدمه

کریدور بین المللی حمل و نقل شمال–جنوب (INSTC) به عنوان یک مسیر چندوجهی استراتژیک، نقش مهمی در تسهیل تجارت و اتصال بازارهای آسیایی و اروپایی ایفا می کند. با توجه به موقعیت جغرافیایی ویژه ایران، این کشور می تواند به هاب ترانزیتی منطقه تبدیل شود و سهم قابل توجهی از تجارت بین المللی را جذب کند. با این حال، چالش هایی نظیر ضعف زیرساخت ها، تحریم ها و رقابت مسیرهای جایگزین، بهره برداری کامل از این کریدور را محدود کرده است. این مقاله با بررسی فرصت ها و موانع موجود، به ارائه راهکارهای بهینه سازی برای ارتقای نقش ایران در INSTC می پردازد.

۱-۱. بیان مسئله

با افزایش تقاضا برای حملونقل سریع و کمهزینه بین آسیا و اروپا، کریدور INSTC به عنوان یک راهکار جایگزین برای مسیر سنتی کانال سوئز مطرح شده است (Jafari et al., 2022). ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک، می تواند درآمد سالانه ۱۰–۱۵ میلیارد دلاری از این کریدور کسب کند (World Bank, 2021). اما ضعف زیرساخت ها، تحریم ها و رقابت کریدورهای رقیب چالش های اصلی هستند.

۱-۲. هدف پژوهش

این مقاله به دنبال پاسخ به این سوالات است:

• INSTC چه تاثیری بر اقتصاد و لجستیک ایران دارد؟
• چالش های اصلی ایران در بهره برداری از این کریدور چیست؟
• راهکارهای بهینه سازی برای ایران کدامند؟

۲. مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱. تعریف کریدور شمال–جنوب

INSTC یک توافق بین المللی بین هند، ایران و روسیه است که در سال ۲۰۰۰ امضا شد و هدف آن کاهش زمان و هزینه حملونقل کالا بین آسیای جنوبی و اروپاست (UNESCAP, 2020).

۲-۲. پیشینه پژوهش

• مطالعات Bank (2021) نشان می دهد INSTC می تواند ۴۰٪ هزینه حمل ونقل را کاهش دهد.
• پژوهش Mirzaei et al. (2023) تاکید دارد که ضعف ریلی ایران بزرگ ترین مانع است.

۳. روش پژوهش

این پژوهش از روش توصیفی–تحلیلی با استفاده از داده های:

• گزارش های UNESCAP، بانک جهانی و وزارت راه ایران.
• مصاحبه با کارشناسان لجستیک و اقتصاد.

۴. یافته ها و تحلیل

۴-۱. مزایای INSTC برای ایران

• کاهش ۲۰ روزه زمان ترانزیت نسبت به کانال سوئز (Iran Logistics Report, 2023).
• افزایش اشتغالزایی در بخش های بندری، ریلی و انبارداری.

۴-۲. چالش های ایران

چالش ها

۱- زیرساخت های ناکافی-خط ریلی رشت–آستارا تکمیل نشده است

۲-موانع مالی :تحریم ها مانع جذب سرمایه خارجی می شود

۳-رقابت کریدورهای رقیب :مسیر ترکیه–آذربایجان رقیب اصلی است

۴-۳. راهکارهای پیشنهادی

۱. تکمیل پروژه های ریلی (مثل رشت–آستارا).
۲. جذب سرمایه گذاری هند و روسیه در قالب PPP.
۳. دیجیتالی سازی گمرک برای تسریع ترخیص کالا.

۵. نتیجه گیری

ایران پتانسیل تبدیل شدن به مرکز لجستیک غرب آسیا را دارد، اما نیازمند:

• سرعت در اجرای پروژه های زیربنایی.
• همکاری های بین المللی برای دور زدن تحریم ها.
• رقابت هوشمند با کریدورهای جایگزین.
• 
  

۶. منابع

• World Bank. (2021). The Potential of INSTC for Regional Trade.
• UNESCAP. (2020). Review of International Transport Corridors.
• Mirzaei, A. et al. (2023). Rail Infrastructure Challenges in Iran. Journal of Transport Geography.

پیوست ۱: نقشه مسیرهای اصلی کریدور INSTC

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/INSTC_Route_Map.svg/1200px-INSTC_Route_Map.svg.png
منبع: UNESCAP (2023)

توضیحات نقشه:

• مسیر غربی (آبی): هند → ایران (چابهار/بندرعباس) → انزلی → روسیه.
• مسیر شرقی (سبز): هند → ایران → ترکمنستان → قزاقستان → روسیه.
• مسیر مرکزی (قرمز): هند → ایران → آذربایجان → روسیه.

پیوست ۲: جدول مقایسه هزینه و زمان حملونقل INSTC vs. کانال سوئز

معیار

کریدور INSTC

مسیر کانال سوئز

مسافت

~۷,۲۰۰ کیلومتر

~۱۵,۰۰۰+ کیلومتر

زمان حملونقل

۲۵–۳۰ روز

۴۵–۶۰ روز

هزینه (به ازای هر TEU*)

~۱,۲۰۰ دلار

~۲,۰۰۰ دلار

کاهش هزینه

۴۰٪

-

کاهش زمان

~۵۰٪

-

*منبع: بانک جهانی (۲۰۲۳)

TEU: واحد معادل کانتینر ۲۰ فوتی

پیوست ۳: نمودار پتانسیل تجاری کشورهای عضو INSTC (۲۰۲۳)

https://www.researchgate.net/publication/375550000/figure/fig1/AS:11431281137364650@1700814245890/Trade-potential-of-INSTC-member-countries.png
منبع: وزارت تجارت هند(۲۰۲۴)

توضیحات نمودار:

• سهم تجاری هند با روسیه (۳۸٪)، ایران (۲۵٪) و قزاقستان (۱۸٪) از کل مبادلات INSTC.
• پتانسیل رشد تجاری ایران تا ۱۲ میلیارد دلار در صورت تکمیل زیرساخت ها.

پیوست ۴: لیست پروژه های حیاتی ایران در INSTC

پروژه

وضعیت

تاثیر

خط ریلی رشت–آستارا

۷۰٪ پیشرفت

اتصال دریای خزر به آذربایجان

بندر چابهار

فعال (نیاز به توسعه)

هاب تجاری هند–ایران

شهرک لجستیک تبریز

در دست مطالعه

مرکز توزیع کالا به قفقاز

منبع: وزارت راه و شهرسازی ایران (۲۰۲۴)

پیوست ۵: ماتریس SWOT تحلیلINSTC برای ایران

قوت ها (Strengths)

ضعف ها (Weaknesses)

• موقعیت جغرافیایی استراتژیک

• زیرساخت های ریلی ناقص

• هزینه کم ترانزیت

• تحریم های مالی

فرصت ها (Opportunities)

تهدیدها (Threats)

• افزایش همکاری با هند و روسیه

• رقابت کریدور ترکیه–آذربایجان

• درآمدزایی از ترانزیت

• نوسانات سیاسی منطقه ای