حکمرانی آب چیست؟

. کلیات

آب مایه حیات است، لذا از دیرباز منشا اختلافات میان ذی نفعان بوده است، این ذی نفعان عموما شامل تمامی آب بران اعم از افراد، کشاورزان، سازمان های دولتی، خصوصی و حتی محیط زیست بوده است. درست است که گمان بر آن می رود که عدم رعایت حقابه زیست بوم موجب آن نمی شود که صدای اعتراضی از سمتی شنیده شود، اما این تصور غلط باعث شده که سالیان سال فریاد خاموش اعتراض طبیعت و انتقام جویی های آن شنیده و دیده نشود و به عدم رعایت حقابه زیست بوم ادامه داده شود. بنابراین حکمرانی آب به کلیه اقدامات جهت مدیریت منابع آبی برای تامین پایدار نیازهای انسانی و زیست محیطی اشاره دارد.[1]

پس از یک دهه تحقیق و پژوهش جهانی در حوزه آب، شواهد روشنی از منظر جهانی چالش های آب و نقش انسان ها به عنوان عوامل موثر این چرخه به دست آمده است. شواهد حاکی این واقعیت اند که روند های اینچنین عدم رعایت حقابه و آلودگی آب حداکثر در پنجاه سال آینده جبران ناپذیر، همه گیر و موجب تشدید تنش های جهانی خواهند بود.[2,3]

📷از این رو مدیریت پایدار منابع آب و افزایش امنیت اب، بیش از هر چیز یک چالش حکمرانی است که نمی توان آن را از سیاست جدا کرد. حکمرانی و مدیریت اغلب به یک معنا بکار می روند اما باید میان این دو تفاوت قائل شد؛ از دیدگاه نظری در واقع مدیریت به تمام اقدامات تحقیقاتی و پژوهشی، تحلیل و پایش و توسعه و اجرا برای حفظ منابع گفته می شود، اما حکمرانی منابع کنشگران و آب بران را نیز دخیل می کند؛ به بیان دیگر، حکمرانی قوانینی را وضع می کند که مدیریت در پی آن وارد و اقدام می کند.[4]

۲. رویکرد های حکمرانی آب

حکمرانی منابع آب یک مسئله پیچیده است که نیاز به رویکردهای چندبعدی و چندسطحی دارد. در این راستا، رویکردهای مختلفی برای مدیریت بهینه منابع آب وجود دارد که هر یک به نحوی به ویژگی ها و چالش های خاص این حوزه پاسخ می دهد.

یکی از رویکردهای کلیدی در حکمرانی آب، حکمرانی مشارکتی است که به دنبال جلب نظر و مشارکت تمامی ذینفعان در فرایند تصمیم گیری است. در این زمینه، نرم افزارهایی مانند SurveyMonkey و Google Forms برای جمع آوری نظرات و اولویت های مردم استفاده می شوند. همچنین ابزارهای مدیریت پروژه مانند Asana و Trello به تسهیل روند همکاری و پیگیری فعالیت ها کمک می کند.

حکمرانی یکپارچه از دیگر رویکردهای مهم در این حوزه است که بر هم افزایی میان سطوح مختلف حکمرانی تاکید دارد. برای این منظور، نرم افزارهای GISمانند ArcGIS و WEAPبه تجزیه و تحلیل داده های مکانی و شبیه سازی سناریوهای مختلف مدیریتی کمک می کنند.

حکمرانی چندسطحی نیز یکی از رویکردهای موثر در مدیریت منابع آب است که نیاز به هماهنگی و همکاری بین سطوح مختلف حکمرانی دارد. در این راستا، ابزارهای ارتباطی مانند Slack و Microsoft Teams به تسهیل ارتباطات و همکاری بین اعضای تیم ها کمک می کند.

رویکرد حکمرانی مبتنی بر دانش بر اساس استفاده از داده ها و تجزیه و تحلیل آن ها برای بهبود تصمیم گیری استوار است. نرم افزارهای آماری مانند Rو Python در این زمینه بسیار کارآمد هستند و به کاربران اجازه می دهند تا داده ها را تجزیه و تحلیل و مدل سازی کنند. هم چنین، Mendeley و EndNote به مدیریت منابع علمی و تدوین مستندات تحقیقاتی کمک می کنند.

حفظ و توسعه پایدار منابع آب نیز یکی از جنبه های مهم حکمرانی است که به کمک نرم افزارهایی نظیر LEAPو WaterCAD امکان پذیر می شود. این نرم افزارها به شبیه سازی مصرف و حفظ آب کمک می کنند و امکان بهینه سازی استفاده از منابع را فراهم می آورند.

حکمرانی اکوسیستمی از دیگر رویکردهای مهم در مدیریت آب است که به سلامت و کیفیت اکوسیستم های آبی توجه دارد. نرم افزارهایی نظیر Ecopath with Ecosim و GIS در این زمینه به تجزیه و تحلیل اثرات اکولوژیکی و پایش سلامت اکوسیستم ها کمک می کنند.

حکمرانی مبتنی بر حقوق نیز بر اهمیت دسترسی به آب و حقوق بشر تاکید دارد. استفاده از نرم افزارهایی مانند Human Rights Tracker و Salesforce برای نظارت بر وضعیت دسترسی به آب در میان گروه های آسیب پذیر، موثر واقع می شود.

در نهایت، حکمرانی تطبیقی به بررسی و مقایسه تجارب کشورهای مختلف در زمینه مدیریت منابع آب پرداخته و استفاده از نرم افزارهایی نظیر Stataو OECD iLibrary به کاربران این امکان را می دهد که از تجربیات موفق کشورهای دیگر بهره برداری کنند و بهترین شیوه ها را برای مدیریت منابع آب پیاده سازی کنند.

به طور کلی، استفاده از این رویکردها و نرم افزارهای مرتبط، می تواند به بهبود مدیریت منابع آب و پاسخگویی به چالش های مرتبط با آن کمک کند. این رویکردهای یکپارچه و مشارکتی زمینه ساز تصمیم گیری های بهتر و پایدارتر در زمینه حکمرانی آب خواهند بود.

📷

۳. جنبه های گوناگون حکمرانی آب

۱-۳- حکمرانی آب سطحی

حکمرانی آب سطحی به مجموعه ای از سیاست ها، قوانین، و فرآیندهایی اطلاق می شود که مدیریت و بهره برداری از منابع آبی سطحی مانند رودخانه ها، دریاچه ها، و تالاب ها را تنظیم می کند. این نوع حکمرانی شامل برنامه ریزی برای حفاظت از کیفیت آب، توزیع عادلانه آب بین کاربرهای مختلف، کنترل سیلاب ها و حفظ بوم سازگان های آبی است. همچنین، حکمرانی آب سطحی نیازمند همکاری بین ذینفعان مختلف، از جمله دولت ها، جوامع محلی، و بخش خصوصی، برای اطمینان از پایداری و توسعه منابع آبی است.

۲-۳- حکمرانی آب زیرزمینی

حکمرانی آب زیرزمینی به مدیریت و تنظیم منابع آبی زیرزمینی اشاره دارد که غالبا از طریق چاه ها و قنات ها استخراج می شوند. این حکمرانی شامل نظارت بر میزان برداشت، حفاظت از کیفیت منابع آب زیرزمینی از آلودگی، و برنامه ریزی برای استفاده پایدار از این منابع است. چالش های حکمرانی آب زیرزمینی شامل تغییرات اقلیمی، افزایش مصرف آب، و حفظ تعادل اکولوژیکی است. همکاری بین بخش های مختلف دولت و ذینفعان در مدیریت آب زیرزمینی ضروری است. [5]

۳-۳- حکمرانی بین المللی

حکمرانی بین المللی به چارچوب ها و توافقات بین کشورهای مختلف برای مدیریت و حفاظت از منابع مشترک، شامل منابع آب، اشاره دارد. این نوع حکمرانی به ویژه در مواردی که منابع آبی مانند رودخانه ها و دریاها از مرزهای ملی عبور می کنند، اهمیت دارد. توافقنامه های بین المللی، کنوانسیون ها، و سازمان های جهانی (مانند سازمان ملل و کمیسیون های منطقه ای) در این زمینه فعال هستند تا همکاری های بین المللی را تقویت کنند، تعارضات را حل وفصل کنند و بهبود مدیریت منابع آبی را تسهیل کنند. [6]

۴-۳- حکمرانی داخلی

حکمرانی داخلی به مجموعه ای از فرآیندها و ساختارهای مدیریتی در داخل یک کشور برای مدیریت منابع آبی در سطوح محلی و ملی اشاره دارد. این شامل تدوین قوانین و سیاست های مربوط به توزیع و استفاده از آب، نظارت بر کیفیت و کنترل آلودگی، و مشارکت جوامع محلی در تصمیم گیری های مرتبط با منابع آب است. حکمرانی داخلی باید به نیازهای مختلف جامعه محلی پاسخگو باشد و به ایجاد تعادل بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست کمک کند.

۴. منابع

[1]. Moghaddam, N. (2024). Managing water resources to mitigate drought impacts due to climate change in the United States with a focus on the state of California. Iran-Water Resources Research, 20(2), 194-217. https://doi.org/10.22034/iwrr.2024.448106.2748

[2]. Vörösmarty, C. J., Pahl-Wostl, C., Bunn, S. E., & Lawford, R. (2013). Global water, the anthropocene and the transformation of a science. Current Opinion in Environmental Sustainability, 5(6), 539-550.

[3]. Pahl-Wostl, C., Arthington, A., Bogardi, J., Bunn, S. E., Hoff, H., Lebel, L., ... & Tsegai, D. (2013). Environmental flows and water governance: managing sustainable water uses. Current Opinion in Environmental Sustainability, 5(3-4), 341-351.

[4]. Pahl-Wostl, C. (Ed.). (2017). Water governance in the face of global change: From understanding to transformation (Vol. 1). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-21855-7

[5]. Hosseini, S. M., Parizi, E., Ataie-Ashtiani, B., & Simmons, C. T. (2019). Assessment of sustainable groundwater resources management using integrated environmental index: Case studies across Iran. Science of the total environment, 676, 792-810.

[6]. Herbert, C., & Döll, P. (2019). Global assessment of current and future groundwater stress with a focus on transboundary aquifers. Water Resources Research, 55(6), 4760-4784.