تغییرات زمانی و مکانی الگوی اتصال ساختاری رسوب در حوزه ی آبخیز تهم چای زنجان

سابقه و هدف: استفاده ی بی رویه از منابع طبیعی سبب تشدید هدر رفت خاک و تولید رسوب بیش از مقادیر مجاز شده است. افزایش رسوب تولیدی در حوزه های آبخیز سبب مشکلات درون و برون منطقه ای زیادی می شود. بنابراین آگاهی از پهنه های مهم و مستعد انتقال رسوبات از ملزومات طراحی راهبردهای موثر در مدیریت تولید و انتقال رسوب در حوزه های آبخیز است. یکی از مفاهیم مهم در این زمینه، بررسی اتصال ساختاری رسوب است که انتقال رسوب از یک بخش به بخشی دیگر و پتانسیل جابه جایی برای ذرات رسوب در سراسر سامانه ی آبخیز (درون دامنه ای، بین دامنه و آبراهه، درون آبراهه ای) را مورد بررسی قرار می دهد. ازاین رو، پژوهش حاضر به منظور بررسی پراکنش مکانی و تغییرات زمانی اتصال ساختاری رسوب در سه سال 1990، 2001 و 2014 در حوزه ی آبخیز تهم چای زنجان انجام شد. مواد و روش ها: در این مطالعه با استفاده از نقشه ی مدل رقومی ارتفاعی منطقه با مقیاس 1:25000 و سلول های 100 مترمربعی لایه های شیب، جهت جریان، جریان تجمعی جریان تهیه شدند. لایه ی رقومی عامل پوشش گیاهی نیز با استفاده از تصاویر Landsat و با استفاده از شاخص NDVI به دست آمد. درنهایت با استفاده از لایه ی شبکه ی آبراهه ای، شاخص اتصال ساختاری رسوب با توجه به دو سناریوی اتصال رسوبی دامنه و خروجی آبخیز؛ و دامنه و شبکه ی آبراهه ای مورد محاسبه قرار گرفت. یافته ها: نتایج نشان داد بر اساس سناریوی اول محدوده ی عددی 24/8- تا 06/8- و 02/1 تا 18/1 به ترتیب برای حداقل و حداکثر مقادیر شاخص اتصال برای سال های مورد بررسی به دست آمدند. شاخص اتصال ساختاری از سال 1990 تا سال 2014 از 5- به 7- کاهش یافته است. بر اساس نقشه های حاصل، مناطق غربی، جنوب غربی و شمال غربی، اتصال ساختاری بیش تری نسبت به بخش های دیگر حوزه ی آبخیز داشتند. از نظر مکانی نیز تفاوت خالص مقادیر شاخص اتصال رسوبی بین دو سال 2001 و 2014 با محدوده ی تغییرات 9/0 در عموم قسمت های حوزه ی آبخیز منجر به کاهش اتصال ساختاری رسوب از نظر مکانی شده است. طبق سناریوی دوم، بخش های شمالی و جنوب شرقی آبخیز به دلیل دوری از شبکه ی آبراهه ای و در مورد مناطق مرکزی در ترکیب با توپوگرافی ملایم، دارای اتصال رسوبی کم تری نسبت به بخش های دیگر آبخیز بوده که با نتایج تعیین اتصال ساختاری بر اساس خروجی آبخیز انطباق داشته است. هم چنین بخش های جنوبی، غربی و شمال غربی آبخیز، دامنه های یکپارچه ای از نظر مناطق مستعد انتقال رسوب به شبکه ی آبراهه ای را تشکیل دادند. نتیجه گیری: به طورکلی بر اساس نتایج پژوهش حاضر، امکان بررسی اتصال ساختاری و تغییرات زمانی و مکانی آن در گستره ی آبخیز وجود داشت و از طریق آن می توان به تشخیص مناطق همگن ازنظر میزان احتمال انتقال رسوب تولیدی دست یافت. این امر زمینه ساز اتخاذ تصمیمات و برنامه های اصلاحی و مدیریتی هدف مند در مورد تولید و انتقال رسوب با توجه به اولویت پهنه های مشخص شده و محدودیت های مالی و تجهیزاتی به ویژه در کشورهایی چون ایران می شود.

کلیدواژه ها:

حفاظت خاک ، سناریوی انتقال رسوب ، مدیریت جامع حوزه های آبخیز ، شاخص اتصال رسوبی ، مدیریت رسوب