ارزیابی آسیب پذیری انسانی با استفاده از شبیه سازی نرم افزاری در حوادث شیمیایی (مطالعه موردی: انتشار گاز کلر در منطقه شورآباد شهرری)

زمینه و هدف: در حال حاضر ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، فرآیند صنعتی شدن را به سرعت تجربه می کند و در این راه با مخاطرات شیمیایی متفاوتی نیز در مواجهه است. آمار حوادث ناشی از کار نیز از روند رو به رشد حوادث شیمیایی صنعتی در سال های اخیر حکایت دارد. در این میان تولید، جابجایی (حمل و نقل)، ذخیره و کاربرد انواع ترکیبات شیمیایی در برخی موارد باعث شده امنیت شهروندان نیز نشانه گرفته شود. هدف از این مطالعه ارزیابی آسیب پذیری انسانی در حوادث شیمیایی با استفاده از شبیه سازینرم افزاری سناریوی حادثه شیمیایی در جنوب استان تهران می باشد. روش کار: این مطالعه ترکیبی از پارادایم کیفی و کمی بوده که در طی سال های 1393 و 1394 در شهرستان ری و منطقه صنعتی شورآباد در 4 فاز انجام گرفت. در فاز اول تحقیق مرور متون جامعی بر حوادث شیمیایی و مطالعات ارزیابی آسیب پذیری اجتماعی در بلایا انجام گرفت. در فاز دوم به منظور شناسایی هر چه بیشتر منطقه مورد مطالعه و تطبیق حداقل قوانین سلامت بین المللی IHR با وضعیت موجود منطقه، 15 انبار مواد شیمیایی موجود در منطقه به طور تصادفی انتخاب و مورد بازدید میدانی قرار گرفتند. همچنین سناریوی انتشار تصادفی گاز کلر از یکی از انبارهای نگهداری سیلندرهای گاز کلر در شورآباد طراحی و توسط نرم افزارALOHA مناطق درگیر حادثه شیمیایی براساس مناطق حاد مواجهه شبیه سازی و بر روی نقشه های واقعی منطقه توسط نرم افزار GIS پیاده سازی شدند. در فاز سوم مطالعه پیش نویس شاخص های آسیب پذیری اجتماعی حاصل از مرور متون با هدف تکمیل شاخص ها و بسط آن به شاخص های آسیب پذیری انسانی در حوادث شیمایی و انتخاب هدفمند متخصصین به دلفی گذاشته شد. مطالعه دلفی نیز در 3 راند و روش تجزیه و تحلیل نتایج به روش فازی انجام گرفت. بعد از نهایی نمودن شاخص ها و متغیرهای مرتبط با آسیب پذیری انسانی، وزن بندی آنها به روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی فازی انجام شد. در ادامه این فاز از مطالعه، ابزار ارزیابی میزان آسیب پذیری انسانی براساس شاخص های استخراج گردیده طراحی شد. پس از اندازه گیری روایی و پایایی قابل قبول پرسشنامه، در فاز چهارم پژوهش پرسشنامه طراحی شده در مطالعه پایلوت و اصلی به ترتیب با حجم نمونه های 115 و 710 نمونه اجرا شد. داده های جمع آوری شده از پرسشنامه ها توسط نرم افزارSpss آنالیز شد. یافته ها: در بازدیدهای میدانی از انبارهای مواد شیمیایی و تطبیق IHR با وضعیت موجود منطقه، بیشترین عدم انطباق ها در موارد وجود تسهیلات برای مقابله با فوریت های شیمیایی و تشکیل کمیته های حفاظت فنی و بهداشت کار در انبارهای مواد شیمیایی به عنوان محیط های کاری خطرناک مشاهده شد. همچنین خروجی های حاصل از شبیه سازی سناریوی حادثه شیمیایی و پیاده سازی آنها روی نقشه جغرافیایی منطقه نشان داد که بیشترین شعاع مکانی منطقه تحت تاثیر در فصول تابستان و بهار با مقادیر 8.8 و 8.3 کیلومتر خواهد بود که در این فواصل فیزیکی 2 شهر و 7 روستای واقع در منطقه با جمعیتی معادل 27000 نفر از این حادثه شیمیایی متاثر خواهند شد. با توجه به محاسبات کمی انجام شده براساس میزان مواجهه جمعیت با گاز کلر در غلظت های مختلف، حداقل و حداکثر میزان صدمات و مرگ میر در فصول مختلفسال به ترتیب برابر با 3,7 و 53 درصد برآورد گردیدند. به منظور ارزیابی آسیب پذیری انسانی براساس متغیرهای اجتماعی و فیزیکی در مطالعه دلفی فازی 32 شاخص و 61 متغیر نهایی شدند. با انجام AHP فازی، شاخص های آسیب پذیری انسانی که بیشترین وزن را به خود اختصاص دادند، عبارت بودند از گروه های آسیب پذیر، آمادگی منطقه در برابر حوادث شیمیایی، وضعیت اقتصادی-اجتماعی، دسترسی به خدمات سلامت و میزان آگاهی ساکنین، پرسنل پاسخگوی اولیه و کارکنان بهداشتی درمانی از حوادث شیمیایی.همچنین میزان اهمیت آسیب پذیری اجتماعی 2,7 برابر آسیب پذیری فیزیکی برآورد گردید. اجرای پرسشنامه ارزیابی آسیب پذیری انسانی با قابلیت اعتماد 0,77 در منطقه مورد مطالعه نشان داد که بین میانگین نمره آسیب پذیری انسانی با متغیرهایی نظیر ملیت، مناطق شهری و روستایی و خانوارهای تحت پوشش سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام و... در بعد اجتماعی وجود دارد p-value<0.01 همچنین چنین ارتباط معناداری بین میانگین نمره آسیب پذیری انسانی با متغیرهای فاصله ای (دسترسی مناطق مسکونی تا راه خروجی اصلی، فاصله مناطق مسکونی تا نزدیک ترین مرکز بهداشتی درمانی و فاصله مناطق مسکونی تا کارخانجات و انبارهای مواد شیمیایی) در بعد فیزیکی وجود دارد P-value<0.01 نتیجه گیری: نتایج این مطالعه نشان داد که شهرستان ری به عنوان یکی از قطب های صنعتی کشور در جنوب استان تهران آمادگی لازم جهت مقابله با حوادث شیمیایی صنعتی را دارا نیست. عدم هماهنگی میانذینفعان در قانون گذاری مواد شیمیایی، عدم وجود سیستم مراقبت شیمیایی یکپارچه و فقدان عملکردهای آمادگی در جمعیت ساکن در منطقه و مراکز بهداشتی درمانی در سطوح محلی از مهم ترین چالش های مشاهده شده در این منطقه به شمار می روند. همچنین شاخص های آسیب پذیری اجتماعی به عنوان بخشی از کل آسیب پذیری انسانی دارای اهمیت بیشتری نسبت به شاخص های آسیب پذیری فیزیکی بوده و روایی آنها در مخاطرات شیمیایی نیاز به مطالعات تجربی بیشتری دارد.

کلیدواژه ها:

حوادث شیمیایی ، مقررات بین المللی سلامت ، آسیب پذیری انسانی