بررسی ابعاد پزشکی، فقهی و حقوقی رشد و کمال عقل کودکان و نوجوانان (تحلیل انتقادی قلمرو و کارکردهای ماده 91 قانون مجازات اسلامی 1392)

در کشور ما به ویژه دلیل تاسی و تاثر مستقیم قوانین کیفری از احکام فقهی، با موارد پیش بینی مجازات های سالب حیات در مقررات جزایی روبرو هستیم از جمله رجم، اعدام و قصاص؛ فارغ از همه اختلاف نظرهایی که درباره درستی یا نادرستی اجرای کیفرهای سالب حیات وجود دارد. نکته مبنایی آن است که در رابطه با جرایم ارتکابی توسط کودکان و نوجوانان، نگرش مثبت به اجرای چنین کیفرهایی با چالش جدی مواجه است. در این باره گفته شده کودک یا نوجوان، فاقد درک درست و قوه تشخیص و تمیز کامل خوبی و بدی هستند و نمی توان آن ها را با بزهکاران خطرناک که ممکن است افراد بسیاری را قربانی خویش ساخته باشند، یکسان انگاشت و بدین ترتیب، هرگز نباید به مشروعیت اجرای کیفرهای پیش گفته نسبت به خردسالان نظر داد. در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 خوشبختانه با اینکه در فصل دهم با عنوان مجازات ها و اقدامات تامینی و تربیتی اطفال و نوجوانان ، مجازات سالب حیات پیش بینی نشده است اما در ماده 91 مقرر شده که در جرایم موجب حد یا قصاص، هرگاه افراد بالغ کمتر از هجده سال، ماهیت جرم انجام شده و یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد، حسب مورد با توجه به سن آن ها به مجازات های پیش بینی شده در این فصل محکوم می شوند. دفاع از این مصوبه، به ویژه به دلیل جهت گیری اصلاح گرا و درمانگر آن در مسیر بازپروری کودکان و نوجوانان مشمول ماده(یعنی افراد بالغ کمتر از هجده سال) است اما از آنجا که این ماده، حکم خود را به حدود و قصاص از یک سو و نابالغین کمتر از 18 سال از سوی دیگر اختصاص می دهد و طبعا به صورت صریح یا ضمنی، شامل دیگر کیفرها نظیر تعزیرات و نیز دیگر خردسالان نمی شود، می تواند مورد نقد واقع گردد. از یک سو، با عنایت به ویژگی های جسمانی و روانی و شخصیتی کودکان و نوجوانان که طبعا موضوعی پزشکی و روانپزشکی است و نظر به اینکه بحث بلوغ کیفری(رسیدن صغار به سن مسیولیت کیفری) در کشور ما هم موضوعی حقوقی است و هم مقوله ای فقهی، این ماده را می توان از حیث پزشکی، فقهی و حقوقی مورد بحث و بررسی قرار داد اما از سوی دیگر، سوالات مهمی درباره این ماده می تواند مطرح گردد که دفاع از این ماده قانونی را با چالش و تردید روبرو می کند. اینکه اساسا شبهه در رشد و کمال عقل به چه معناست آیا مقصود، شبهه حکمی است یا موضوعی چرا این ماده فقط شامل بالغین کمتر از 18 سال است و نابالغین مشمول ارفاق قانونی مورد اشاره در این ماده نشده اند و آیا ویژگی خاصی بین این دو دسته از افراد زیر 18 سال قابل احصاء است که این تفکیک لازم آمده و نیز اینکه اساسا چه دلیلی برای اشاره صرف به مجازات های حد و قصاص وجود دارد و چرا دیگر کیفرها مشمول حکم این ماده نشده اند، موضوعات دیگری هستند که قابل بحث بوده و نظر به مبتلابه بودن مقوله بزهکاری کودکان و نوجوانان در کشور ما می توانند برای دادگاه ها کاربردی و راهگشا باشند. در بادی امر، به نظر می رسد تصویب این ماده می تواند دست دادگاه ها را برای پیگیری هدف اصلاح و درمان و بازپروری خردسالان بسته نگاه دارد. هدف در مقاله آتی، بررسی قلمرو مفهومی و موضوعی ماده 91 قانون مجازات اسلامی 1392 از حیث پزشکی، فقهی و حقوقی و تبیین کارکردهای حکم مقرر در آن نسبت به کودکان و نوجوانان و در عین حال، تحلیل انتقادی حکم مقرر در آن در ارتباط با مجازات ها و خردسالان مشمول این ماده است.

کلیدواژه ها:

کودکان و نوجوانان ، ماده 91 قانون مجازات اسلامی 1392 ، رشد و کمال عقل ، شبهه در رشد و کمال عقل ، فقه اسلامی ، علم پزشکی ، ضمانت اجراهای فصل دهم قانون مجازات اسلامی 1392