شان ماهیت بدون وجود: مطالعه ای تطبیقی میان فلسفه ابن سینا و حکمت متعالیه

در رابطه وجودو ماهیت مشهور این است که ماهیت، تابع وجود و متنزع از آن است و به بیان دقیق تر و تحلیلی تر، هیچ شانی به جز شان ظلی و تبعی نسبت به وجود ندارد. چنین تحلیل و تبیینی از ماهیت با مبانی اصالت و وحدت وجود صدرایی کاملا سازگار است ولی در جواز انتساب آن به حکمایی که در مقام تعیین یکی از این دو (وجود و ماهیت) به عنوان امر اصیل نبوده اند- و به طور خاص ابن سینا- تردید جدی وجود دارد. در متون شیخ عبارات فراوانی وجود دارد که در آنها ماهیات دارای شان و شیییتی مستقل از وجود دانسته شده و از آن مهمتر متونی وجود دارد که شیخ به تقرر و تحصل و ثبوت ماهیت پیش از عروض وجود (اعم از وجود ع ینی و وجود عقلی یا وهمی) پرداخته و حتی برای این مقام ماهیت محل و مقر تعیین کرده است. این ها همه نافی شان ظلی و تبعی برای ماهیت است. از طرف دیگر جست و جو در آثار ملاصدرا به ما نشان می دهد که هرچند او طبق مشی آموزشی خود- که در مراحل ابتدایی تا حد امکان همراه و هم رای قدما گام بر می دارد- گاهی گونه ای شانیت صرف نظر از وجود را برای ماهیت می پردازد ولی آن گاه که از موضوع حقیقی خود و با تکیه و تاکید بر مبانی اش سخص می گوید، هرگونه شیییت مستقل از وجودی را از ماهیت نفی می کند و هیچ شانی جز ظلت نسبت به وجود برای آن قایل نیست. بنابراین از یک سو نصوص رسیده از جانب شیخ، جایگاه و احکامی را که ملاصدرا برای ماهیت قایل شده است، تایید نمی کند و از سوی دیگر مبانی شیخ بر خلاف مبانی صدرا چنین اقتضایی را ندارد.

کلیدواژه ها:

ماهیت وجود ، تحصل ماهیت ، تقدم ماهیت ، شیییت ، شان ظلی ، ابن سینا ، ملاصدرا