سهم امامان درپی ریزی علوم قرآن

آن روز که نخستین آیات قرآن بر پیامبر (ص) فرود آمد، مخاطبان آن گرامی، قریش و مردمان مکه بودند و محور آیات را مسایلی چون مبدا و معاد تشکیل میداد.مردم مکه با زبان فرهنگ مشترک، به روشنی مفهوم پیام وحی را درمییافتند و اگر در موارد اندکی، نیاز به پرسش بود، پامبر برای آنان توضیح میداد.با گذشت زمان و گسترش اسلام در سرتاسر جزیره العرب و رهیافت قرآن به آن سوی مرزهای عرب، شرایط جدیدی را پدید آورد که فهم قرآن برای همگان چندان بینیاز از راهنمایی و شناخت قواعد و قوانین ویژه نبود.قبایل مختلف عرب با لهجه و گویشهای متفاوت و شرایط متفاوت جغرافیایی و اقلیمی و گونهگونی رخدادها و نیازها، به طور طبیعی مستلزم آن بود که شکل و محتوای سورهها و آیات مدنی با مکی تفاوت داشته باشند و مدنی یا مکی بودن آیه در فهم آیات و تعیین مطلق و مقید، خاص و عام و یا ناسخ و منسوخ بودن آنها موثر شمرده شود.از آن جا که زمینههای نزول یک آیه در فهم برخی آیات میتوانست موثر باشد، گذشت زمان و فراموشی شان نزول و یا ناآگاهی بسیاری از مردم نسبت به شان نزول، ابهامهایی را پدید میآورد و ایشان را برای فهم این دسته از آیات به آگاهان رجوع میداد.به هرحال وجود آیات عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، در زمینه مسایل گوناگون اعتقادی و عبادی و روابط و قراردادهای اجتماعی و ... سبب گردید تا مسلمانان در سالهای آخر حیات پیامبر (ص) که حجم آیات نازل شده و قلمرو جغرافیایی و انسانی و قومی گسترش یافته بود، برای استفاده از آیات قرآن، نیازمند دقت و درنگ و شناخت ملاکها و ضوابط خاصی باشند که بتوانند مرادهای قرآنی را آن گونه که باید دریابند و این نیاز با رحلت پیامبر (ص) به عنوان مرجع قطعی فهم قرآن، فزونی یافت، به ویژه که میدان نقل حدیث و چه بسا جعل حدیث و راهیابی افکار اهل کتاب و آرا و انظار اصحاب نظر، گستردهتر شد و پیوستن ملتهای غیرعرب به جرگه مسلمانان، فهم قرآن را منوط به آگاهیهای ساخت که بعدها علوم قرآن نام گرفت.این نیازهای روزافزون و دشواریها نمیتوانست بر شخصی چون پیامبر پوشیده باشد، از این روی انتظار میرفت که آن حضرت برای پیشگیری از انحرافهای اجتماعی و راهنمایی امت به شیوه صحیح بهرهگیری از قرآن، معلمان ویژهای را تربیت کرده و به امت شناسانده باشد.