نقش عقل در فرایند استنباط احکام شرعی از دیدگاه شیعه و اهل سنت

یکی از مهمترین وجه امتیاز انسان بر سایر موجودات، عاقل بودن انسان است؛ زیرا در بسیاری از قوا و حواس انسان با حیوانات مشترک است تنها در عقل است که انسان امتیاز پیدا میکند. از این رو، از منظر معارف اسالمی و آموزههای دینی عقل از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است. مالک ثواب و عقاب، امر و نهی و به طور کلی تکلیف، عقل معرفی شده است.هر چند ظاهر بعضی روایات در مورد عقل متضاد به نظر میرسد؛ زیرا برخی روایات عقل را حجت درونی الهی برای بشر )1 ،)ابزار شناخت خداوند، عامل کسب بهشت، و... معرفی میکند که این تعبیرات حکایت از اهمیت و ارزش عقل دارد، اما بعضی دیگر از روایات عقل را مذمت نموده و آن را ناتوانتر از آن میداند که بتواند در کنار شرع قرار گرفته و در استنباط احکام نقش ایفا نماید )2 ،)ولی باید اذعان کرد: با قدری تامل و دقت ثابت میشود که هیچ گونه تضادی بین این دو دسته روایات نیست؛ زیرا هر کدام ناظر به عقل با حیثیتهای تقییدیای خاصی است. بنابراین عقل یکی از مبانی احکام اسالمی است و در استنباط و استخراج احکام نقش کلیدی را بازی میکند. در حوزه شناخت و ادراک حسن و قبح افعال نیز عقل ید طوال دارد و بر خالف اشاعره که عقل را در ادراک حسن و قبح افعال ناتوان میدانند، بقیه علمای اصولی، حکماء و متکلمین اسالمی این جایگاه را برای عقل قایلاند که صرف نظر از پیام و آموزههای وحی و شرع، عقل این توانای را دارد که خوب یا بد بودن افعال را درک کند، این مطلب یک امر وجدانی است. عالوه بر آن افراد که اصال دین و مذهبی ندارند و به هیچ یک از آیین آسمانی و حتی مکاتب بشری معتقد نیستند نیز میبینیم که خوب یا بد بودن برخی چیزها را درک میکنند.1-امام کاظم (ع) میفرمایند ان اهلل علی الناس حجتین. ججه االظاهره والحجه الباطنه و... خداوند برای مردم دو حجت قرار داده است. ججت ظاهری که پیامبرانند و حجت باطنی که عقل میباشد.2-امام صادق (ع) از جد بزگوارش امام علی (ع) نقل میفرمایند: ان المومن اخذ دین عن ربه ولم یاخذ عن رایه مومن دینش را از پروردگارش اخذ میکند نه از طریق رای ونظر خودش.

کلیدواژه ها:

عقل ، استنباط ، شیعه ، سنی ، قرآن ، احکام