بازشناسی مبانی عرفانی در معماری اسلامی (بررسی نمونه موردی نور)

جهان بینی غالب در بسیاری از فرهنگ ها، اصالت را به ماده و جسم داده و برای عوالم مافوق ماده جایگاهی قائل نیست. در این فرهنگ ها حتی عالم خیال را که زیربنای خلاقیت هنری است به سطح ماده کشانده، آن را موازی عالم ماده و نیازهای مادی قرار داده است. در این صورت عالم خیال و هنری که زاییده آن است ماده شده و حقیقتی مجرد که برتر از ماده پنداشته نمی شود، تا از ماده و مادیات به آن جایگاه رفیع صدور کند و هنر اصیل انسانی و الهی را فرا روی بشر قرار دهد. با بوجود آمدن فرهنگ اصیل اسلامی که زیربنای عمیق عقلی و فلسفی دارد و همراه با ذوقی عرفانی همراه است، هم جهان آفرینش دارای ماده، مثال و خیال و عقل می شود و هم انسان که عصاره آفرینش است دربردارنده همه این عوالم و مراتب درخور می گردد. به همین سبب می توان گفت که، همواره تاثیر آرای عارفان و حکمای اسلامی بر آثار هنری قابل مشاهده بوده است. در این نوشتار ابتدا درباره وحدت وجود و قائلان به آن سخن به میان می آید، سپس با کشف وحدتی که مد نظر عرفان اسلامی است، وارد بحث تجلی و ظهور می شود. اقسام تجلی بررسی شده تا به کلید اصلی نظریه وحدت وجود که همان ظهور است، برسد. در این بین به حضرات پنجگانه ابن عربی اشاره نموده و اعیان ثابته آن به لحاظ ارتباط با مبحث اصلی این نوشته که همان هنر می باشد، شرح داده خواهد شد. سپس از جمیع درجات، حلقه رابط بین عرفان و هنر اسلامی پدیدار شده (همت) و هنر و معماری اسلامی در مفهوم و تعریف گنجانده و ریشه هایشان در اسلام و عرفان بررسی می شود و در انتها نیز به نقش نور در هنر و معماری اسلامی پرداخته تا بتوان به مبانی عرفانی آن پی برد. نتیجه بدست آمده نشان خواهد داد که هنر و معماری اسلامی در بستر مبانی عرفان در طی تاریخ اسلام، رفته رفته به وجود آمده و با مدد از روح قدسی آن بسیار حائز اهمیت بوده و دارای غنای معرفتی و زیباشناسی کاملی است.

کلیدواژه ها:

مبانی عرفان ، معماری اسلامی ، مسجد ، نور ، تجلی ، وحدت وجود ، ظهور