مقایسه تطبیقی اندیشه های تربیتی ملاصدرا وروسو

اهمیت تعلیم و تربیت اسلامی از دید صاحبنظران و اید هپردازان این نظام تربیتی پوشیده نیست همچنین، توانایی انسان درپذیرش هر نوع دستور تربیتی نیز ویژگی مهم و غیرقابل انکار فطرت و سرشت آدمی اس . ت ضرورت این تحقیق در ایننکته نهفته است که از یک سو آراء ژان ژاک روسو ب هعنوان یک فیلسوف طبی تگرا، [ 9] عموماً در نظام تربیتی جهانی، دارای اعتبار و ارزش کاربردی م یباشد و در جامع هی کنونی، کانون توجه اندیشمندان و برنامه ریزان امر تعلیم و تربیت شدهاست و از سوی دیگر نظریات ملاصدرا فیلسوف بزرگ اسلامی، با وجود جامعیتی که دارد، به دست فراموشی سپرده شدهاست. در نگارش این مقاله که به روش اسنادی - کتابخان های صورت گرفته است، این هدف دنبال شده است که با بیان نقاط تشابه میان افکار این دو فیلسوف بزرگ و نامدار، و با ارائ هی مباحث مهمی که تنها در آراء تربیتی- اسلامی ملاصدرایافت م یشود، گام دیگری در توسع هی اندیش هی اسلامی در تعلیم و تربیت برداشته شود. مشرب فکری روسو بر این فرض مبتنی است که طبیعت، بنیاد واقعیت است و این واقعیت، همان ماد هی در حال حرکتاست. اما ملاصدرا نفس آدمی را که مجرد از ماده است، بنیاد واقعیت و محل تحول انسان م یداند. [ 5] هرچند هر دو فیلسوف معتقد به ترکیب آدمی از جسم و روح هستند و برای روح منشأ الهی قائلند، و ویژگی بارز اخلاقی انسان را برخوردار یاش از نعمت عقل م یدانند، اما هر کدام تفسیری نسبتاً متفاوت برای این دیدگاه خود دارند. ملاصدرا، هدف تربیت را شناخت خود، جامعه، طبیعت و در نهایت ذات حق تعالی م یداند. اما روسو طبیعت و شناخت طبیعت را غایت تربیت انسان بر م یشمرد [ 10 ]. در اندیش هی تربیتی ملاصدرا این نکته به چشم م یخورد که در تربیت اسلامی به جای انسان( موجود) فعلی، تکیه بر انسان مطلوب است و از آنجا که انسان، جامعه، فلاسفه، و آرمانی وجود ندارد، نم یتوان به کشفاصول از رفتار آنها اقدام کرد بلکه باید این اصول را از قرآن و سنت استخراج کرد [ 8] اما روسو غایت تربیت صحیح را بازگشت او به ویژگ یهای آزادی، سعادت و غریز های م یداند که در آغاز آفرینشش همراه او بود هاند ولی با گم شدن انسان در تمدن و زندگی اجتماعی، به فراموشی سپرده شد هاند روسو خواستار حفظ وجود عقلانی و شرف اخلاقی است. او معتقد است که باز ساخت انسان طبیعی منوط به بازگرداندن صفات طبیعی انسان بدوی به این وجود است. از نظر روسو این صفات عبارتند از: نیکی، آزادی و خوشبختی این بازساخت در دو جزء باید شکل گیرد: یکی اصلاح فرد و دیگری اصلاح جامعه اصلاح فرد نیز تنها از راه تربیت امکان دارد که روسو برای این منظور آموزش و پرورش منفی را پیشنهاد می کند. روسو معتقد است که نقش مربی در تعلیم و تربیت منفی این است که از طریق ورزش دادن حواس کودک و مناظره با کودک،راه تعقل را برای او هموار کند و او را از خطر مصون دارد. تعلیم و تربیت منفی فضیلت و هنر نمی بخشد، بلکه خطر رذیلت و عیب را دور می کند. 3 روسو مراحل تعلیم و تربیت را در کتاب مشهور خود امیل بر چهار مرحله تقسیم می نماید که به ترتیب منطبق بر رشد جسم، حواس، مغز و جان می باشد.2در مرحله اول که سنین یک تا پنج سالگی را شامل می شود، تقویت جسم و استعدادهای جسمانی کودک باید مورد توجه قرار گیرد. او معتقد است که در این سنین نباید وارد محدوده تحولات و تربیت عقلانی ش . دمرحله دوم را شامل سنین پنج تا دوازده سالگی می داند که کودک از جهان خارجی تجربه های شخصی بدست آورده است. در مرحله سوم که سنین دوازده تا پانزده سالگی را در بر دارد، به تربیت عقلانی توجه می شود از نظر روسو در آستان هی این مرحله کودک بسیار نادان جلوه می کند، چون معلومات سنتی به او عرضه نشده است. از نظر روسو تعلیم و تربیت به معنای محدود آن همین جا خاتمه می یابد اما به معنی وسیع آن، سن پانزده سالگی شروعتعلیم و تربیت اصلی است. که پس از تربیت جسمانی، از این پس انسان باید روابط خود را با اشیاء بررسی کند و چون در[ زندگی اخلاقی گام می نهد، باید در روابط خود با جهان بشری تأمل کند. 3 در مرحله چهارم که پانزده تا بیست سالگی است، به پرورش جان پرداخته می شود. با مشاهد هی طبیعت، حس دینی و حسپرستش آفریننده از روی غریزه و فطرت آغاز می شو . د اما اصلاح جامعه از نظر روسو با برقراری مجدد برابری میسر است 4 ملاصدرا مراحل تربیت را با توجه به تکامل نفس انسانی و بر مبنای رشد عقلانی انسان، به سه مرحله تقسیم می کن : داول مرحل هی پیش از تولد( مرحله ی نفس نباتی): که کودک در ابتدای خلقت و تکونش، در حالی که هنوز به صورت جنین می باشد و نیز در بدو تولد، عاقل است، ولی این عاقل بودن در او بالقوه است، یعنی به صورت یک استعداد نهفته است که م یتواند همراه با رشد جسمانی، پرورش یابد. مرحل هی دوم: از تولد تا بلوغ جسمانی( نفس حیوانی) که نفس، قوای خود را برای رسیدن به مقاصد و مطلوبات خویش استخدام م ینماید. از آنجا که ظاهر انسان ابزار نقش زدن بر باطن اوست، در این مرحله از تعلیم و تربیت همواره باید به همراه تربیت حواس و قراردادن کودک در محی طهای وسیع و نیز روبرو ساختن وی با ابزار، اشیاء، گیاهان، حیوانات مختلف و...... ، به اصلاح شرایط پیرامون وی و زمینه سازی از طریق تأمین سلامت بدن کودک و مراقبت از وی و همچنین اسوه سازی مطلوب، توجه ویژه ای نمود. مرحل هی سوم که اوج شکوفایی و فعلیت یافتن استعدادهای آدمی است، از بلوغ جسمانی تا بلوغ روحانی مرحله انسان بالقوه را در بر می گیرد. در این مرحله، توانایی اندیشیدن و استنباط در انسان، به منصهی ظهور میرسد. این مرتبه، اولین کمال قوه عاقله است. وقتی انسان با تلاش ذهنی، تعاریف و قیاسات و حدود و براهین را به کار م یگیرد، کمال دیگری به دست میآورد که همان ادراک تصورات و تصدیقات نظری، مثل تصور امور غیر محسوس و تصدیق مسائل ماورای طبیعت است و این همان عقل بالفعل است

کلیدواژه ها:

تعلیم و تربیت ، جسم ، نفس ، عقل ، ملاصدرا ، روسو