تاریخچه، ساختار، جایگاه، نقش و اهمیت قنات در ایران

فلات ایران بصورت بیابانی وسیع است و بارش سالانه در بیشتر مناطق ایران (به جز بخشهای شمال غربی و حاشیه جنوبی دریای خزر) در حدود 15 تا 25 سانتیمتر می باشد که در مقایسه با سایر مناطق جهان از نظر فعالیتهای کشاورزی عملا لم یزرع محسوب می شوند. ایرانیان برای رفع مشکل کم آبی تکنیک جالبی را ابداع کردند که قادر است آب را از سفره های آب زیر زمینی از زیر ارتفاعات و کوهها به مناطق با ارتفاع کمتر و به سوی دشتها گسیل دارد. شواهد و قراین بسیار حاکی از آن است که ایرانیان مخترع فن قنات بوده اند و به احتمال قریب به یقین برای اولین بار معدنکاران سرب شمال غرب ایران از این سیستم استفاده نموده اند. قنات با ویژگیهای خاص خود ساخته می شود. ساختار قنات در همه جا مشخص و یکسان است و از انجایی که هزینه ساخت قنات زیاد بوده و بایست سالیان سال کار کند و در خدمات مردم باید مسئله مهم، حفاظت و نگهداری قنات است. همچنین احداث قنات یا قنوات جدید در محل نبایستی بر روی قنات یا قنوات قدیمی و میزان آب آنها تاثیربگذارد. قنات دارای فوائد اقتصادی زیادی می باشد. قنات امکان حصول محصولات گوناگون نظیر غلات (گندم و جو) و انواع محصولات دیگر نظیر چغندرقند، تنباکو، خربزه، شلغم، انار، پیاز و غغیره را بخصوص در نواحی خشک و کم آب که منابع آبی دیگر وجود ندارد فراهم می کند. از فوائد اقتصادی دیگر قنات امکان صید ماهی از آب قنوات ، جذب توریسم به عنوان یک مکان گردشگری و توریستی و غیره می باشد. اهمیت قنالت تنها در تامین آب آشامیدنی وکشاورزی نیست بلکه یکی از فوائد مهم قنات فراهم کردن زمینه مناسب برای همبستگی و مشارکت اجتماعی در امور و ترفیع و ترویج فرهنگ زیست گروهی و در نتیجه استوار کردن جامعه است. مقایسه منابع آبی مناطق شرقی و غربی کشور نشان می دهد که مناطق شرقی کشور از داشتن رودهای بزرگ و پر آب محروم بوده حال آنکه اکثر رودخانه های معروف ایران در غرب کشور جریان دارند و حدود دو پنچم آبهای مصرفی شرق کشور توسط قنوات واقع در این مناطق تامین می گردد. کمبود آب در مناطق شرقی کشور و استفاده از قنات موجب حداکثر بهره برداری از آب و نظام تولید زراعی سنتی جمعی (بنه) شده است. همین عامل باعث گردیده که فرهنگ آبیاری در مناطق شرقی غنی تر از مناطق غرب بوده و بازده محصولات سنتی در منطاق شرقی به خحاطر تکنیکی که ساکنین این نواخی در کشت جمعی بکار می بنرد به مراتب از مناطق غربی بیشتر شود.

کلیدواژه ها:

آبیاری ، قنات ، کوره ، میله ، آبدهی ، کانال ، سد ، تهویه ، سیل بندی ، چشمه ، چاه ، کول