بررسی سامان دهی و اصلاح رفتارهای غذایی دانش آموزان در زمینه میان وعده بوفه مدرسه

سابقه و هدف: اساس الگوی غذایی در سال های اولیه زندگ به ویژه در دوران نوجوانی شکل می گیرد و در طول زمان تثبیت می شود. مطالعات انجام گرفته در ایران با هدف شناخت الگوی غذایی نوجوانان حاکی از وضعیت نابسامان تغذیه ای این گروه می باشد. از آنجا که دانش آموزان زمان زیادی را در مدرسه می گذرانند، تسهیل دسترسی به مواد غذایی با ارزش و سالم در درون مدرسه از طریق بوفه های مدارس از راهکارهای مناسب برای تاثیرگذاری بر رفتارهای تغذیه ای آنان محسوب می شود. با توجه به اینکه این دوران مناسبترین زمان برای شناسایی مشکلات تغذیه ای و برنامه ریزی در جهت بهبود وضعیت موجود با استفاده از برنامه های مداخله تغذیه ای است مطالعه حاضر با هدف سامان دهی بوفه های مدارس و آموزش جهت اصلاح رفتارهای تغذیه ای نوجوانان در زمینه میان وعده مدرسه در مدارس مقطع راهنمایی منطقه 4 آموزش و پرورش شهر تهران انجام گرفت. مواد و روش ها: این مطالعه به روش نیمه تجربی (Quasi Experimental) از نوع مقایسه قبل و بعد بر روی 788 دانش آموز دختر و پسر 15-12 سال در 12 مدرسه راهنمایی دولتی شرق تهران انجام پذیرفت. مدارس مورد بررسی بر اساس پراکندگی جغرافیایی در منطقه و نمونه ها در هر مدرسه به طور تصادفی در هر پایه انتخاب شدند. در مرحله اول عملیات میدانی، ابتدا وضعیت فیزیکی، بهداشتی، تجهیزاتی و اقلام غذایی موجود در بوفه های مدارس با مشاهده و مصاحبه با مسوول بوفه و تکمیل پرسشنامه مربوطه و همچنین وضعیت دموگرافیک و تن سنجی دانش آموزان ارزیابی شد. سپس پژوهشی کیفی با هدف شناخت دیدگاهها و عملکرد دانش آموزان، والدین و مسئولان مدرسه در زمینه میان وعده و وضعیت بوفه های مدارس در کلیه مدارس مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله دوم عملیات میدانی، پرسشنامه خود اجراء توسط هر یک از نمونه ها تکمیل و الگوی میان وعده های مصرفی آنان در مدرسه با استفاده از پرسشنامه بسامد مصرف (FFQ) نیمه کمی تنظیم شده برای ارزابی میان وعده های غذایی شامل 60 قلم ماده غذایی، با مصاحبه توسط کارشناسان مجرب تغذیه تکمیل شد. سپس نداخله اموزشی مشتمل بر 24 جلسه سخنرانی (دو جلسه در هر یک از مدارس مورد بررسی به فکیک برای دانش آموزان ، والدین و مسئولان) اجرا شد. همزمان با مداخله آموزشی، ساماندهی بوفه های مدارس نیز با هدف ایجاد تغییر رفتار موثر در دانش آموزان انجام گرفت. از محیط بوفه و سایر فضاهای مناسب مدرسه نیز جهت نصب پوستر و توزیع پمفلت برای تداوم آموزش استفاده شد. مرحله پایانی عملیات میدانی، سه ماه پس از اجرای مداخله، مجدداً وضعیت آگاهی، نگرش و عملکرد دانش آموزان توسط پرسشنامه ها و وضعیت بوفه ها با پرسشنامه مربوطه و برگزاری جلسات بحث گروهی متمرکز برای دانش آموزان مورد ارزیابی قرار گرفت. اطلاعات بدست آمده از فرم های اطلاعاتی ابتدا کدگذاری ، طبقه بندشده و داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS11.5 و MSAccess مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها: میانگین سن دانش آموزان مورد بررسی 0/98 ±13/3 سال بود. از نظر بعد خانوار 53/5% از نوجوانان مورد بررسی متعلق به خانوراهای 4 نفره و کمتر بودند. بالاترین فراوانی میزان تحصیلات پدر و مادر (به ترتیب 34% و 39%) دیپلم بود. شغل 43% پدران کارمند و اکثریت مادران (88%) خانه در بودند. به طور کلی بررسی وضعیت تن سنجی دانش آموزان نشان داد که 6% کم وزن، 12% در معرض خطر اضافه وزن و 7/4% کوتاه قد بودند. به طور کلی ارزیابی وضعیت بوفه های مدارس مورد بررسی نشان داد که میانگین و انحراف معیار امتیازات بوفه ها از 2/4 ±6/25قبل از مداخله به 2/6±8/62 پس از مداخله افزایش یافته و این افزایش از نظر اماری معنی دار بوده است. همچنین حداقل و حداکثر تعداد اقلام غذایی فروخته شده در بوفه های مدارس قبل از مداخله به ترتیب 12 و 45 و بعد از مداخله 12 و 34 قلم بود برنامه ریزی و نظارت بر بوفه مدرسه قبل از مداخله غالباً بر عهده سرایدار بوده (58%) اما پس از مداخله مسئولیت سرایدار به نحو چشمگیری کاهش یافت (17%) و نقش مدیر، معاون، مربی پرورشی و همچنین مشارکت انجمن های اولیا و مربیان نمود بیشتری پیدا کرد (از 33% به 75%) . نتایج پژوهش کیفی مطالعه حاضر نشان داد که بیش از نیمی از دانش آموزان دلیل مصرف میان وعده را برطرف کردن ضعف و گرسنگی می دانستند. میان وعده حدود نیمی از دانش آموزان کیک، کلوچه و شیر و تعدادی از آنان میوه و ساندویج بود. اکثر دانش آموزان وجود بوفه را در مدرسه ضروری و بیش از نیمی از آنان وضعیت بوفه را متوسط تا بد می دانستند. بیش از نیمی از آنان اظهار داشتند که خوراکی های بوفه تنوع نداشته، گران، غیر بهداشتی و غیر مغذی است. بررسی امتیارات آگاهی و نگر تغذیه ای دانش آموزان مورد بررسی نشان داد که به ترتیب 38% و 9% قبل از مداخله و 55% و 49% بعد از مداخله در گروه خوب قرار گرفتند که این بهبود در آگاهی و نگرش از نظر آماری معنی دار بوده است. مهمترین منابع کسب اطلاعات تغذیه ای نوجوانان ، خانواده و پس از ان به ترتیب صدا و سیما و مربی بهداشت بود. همچنین پس از مداخله، عملکرد مناسب دانش آموزان در زمینه صرف صبحانه (از 53% به 63%) و میان وعده در مدرسه از 37% به 44/5%) نیز به طور معنی داری افزایش یافت. همچنین میانگین بار مصرف شیر، شیرکاکائو، شیرموز، انواع شکلات، اسمارتیز، آیدین، بستنی زمستانی، مغزها و گندم، شاهدانه، برنجک، کنجد، سویا، نخودچی پس از مداخله کاهش و میانگین بار مصرف بستنی افزایش یافت که این تغییرات از نظر آماری معنی دار بوده است. نتیجه گیری: تحقیق حاضر گویای آن است اضافه وزن و کوتاه قدی در نوجوانان مدارس دولتی شرق تهران کمی بیشتر از مقادیر مورد انتظار است. همچنین با استفاده از بحث گروهی متمرکزف در سه سطح دانش آموزان، مادران و مدیران مدارس و میئولان انجمنهای اولیا و مربیان بخشی از ریشه های مشکلات بوفه های مدارس شناسایی گردید که به نوبه خود از مهمترین دستاوردهای طرح به شمار می رود. بررسی نتایج پس از مداخله نیز نشان می دهد که وضعیت بوفه ها اط نظر فیزیکی به طور نسبی بهبود یافته است اما سهم عمده ای از میان وعده مصرفی دانش آموزان که توسط بوفه مدرسه تامین می شود هنوز با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد. به همین علت اگرچه آگاهی و نگرش دانش آموزان و همچنین عملکرد آنان را در زمینه فراوانی مصرف صبحانه و میان وعده پس از مداخله آموزشی به طور معنی داری افزایش یافت، ولیکن تغییرات ایجاد شده در زمینه مصرف مواد غذایی در میان وعده مدرسه آنان معنی دار نبود.

کلیدواژه ها:

مداخله آموزشی ، نوجوان ، مدرسه ، نمایه توده بدن ، پژوهش کیفی ، آگاهی ، نگرش و عملکرد