بازشناسی تحولات فضاهای عمومی شهری در ایران بعد از اسلام (از دوره صفوی تا امروز)

شهر، بازتابی از فرهنگ، ارزش ها و ساختارهای اجتماعی مردمان هر سرزمین است و فضاهای عمومی، به عنوان یکی از عناصر اساسی آن، نقش موثری در شکل گیری روابط اجتماعی، هویت شهری و تحقق عدالت فضایی ایفا می کنند. این فضاها جهت افزایش تعاملات میان انسان ها و نیز تقویت روحیه هم پیوندی میان ایشان مورد توجه قرار می گیرد. از سویی شهر به واسطه انسان های آفریننده آن در ارتباط مستقیم با فرهنگ، ارزش ها، اعتقادات و ویژگی های اجتماعی مردمان یک سرزمین شکل گرفته و معنا می یابد. مقاله حاضر با استفاده از تحلیل و آنالیز ادبیات موضوع گسترده در قالب مقاله ای توصیفی-تحلیلی و با رویکرد قیاسی نگارش شده است. روش گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی می باشد. این بررسی ها در چهار دوره تاریخی صفویه، قاجار، پهلوی و انقلاب اسلامی صورت گرفته است و در هر دوره فضاهای عمومی اصلی از دیدگاه اسلامی و همچنین فضاهای عمومی جدید تعریف شده مبتنی بر جهان بینی اسلامی به همراه تغییرات کالبدی، عملکردی و معنایی شان مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در اسلام بیش از هر چیزی به اجتماعی بودن فضاهای عمومی اهمیت داده شده است و به هر میزان که این فضاها برای همگان در دسترس باشند از مطلوبیت بیشتری برخوردارند. فضاهای عمومی همچون تکایا، حسینیه ها و مصلی ها نیز دستاورد جهان بینی اسلامی در ایران هستند که نشان از مذهبی تر شدن مردم دارد. همچنین روشن شد که دوره صفویه بیشترین هم خوانی را با مولفه های فضای عمومی اسلامی نظیر دسترسی همگانی، پیوند آیینی و کارکردهای مشارکتی داشته است و در مقابل، در دوره پهلوی با غلبه الگوهای مدرنیستی، کارکردهای اجتماعی و هویتی فضاهای عمومی به شدت کاهش یافته است. در پایان پژوهش بر لزوم بازآفرینی فضاهای عمومی مبتنی بر هویت اسلامی–ایرانی، پاسخ گویی به نیازهای نوین شهروندان و تلفیق عقلانی الگوهای بومی با تحولات جهانی تاکید می کند.

کلیدواژه ها:

فضای عمومی ، تحول کالبدی و معنایی فضا ، شهر اسلامی ، ایران بعد از اسلام