الگوی مفهوم شناختی رثای اهل بیت علیهم السلام در شعر دعبل خزاعی

بیان مسئله و هدف: ادبیات رثایی یکی از گونه های برجسته و ماندگار در میراث شعری عربی و اسلامی است که ریشه در سنت های دینی، فرهنگی و اجتماعی دارد. این گونه ادبی، فراتر از بیان اندوه شاعر نسبت به فقدان عزیزان یا شخصیت های برجسته جامعه، بازتاب دهنده باورها، ارزش ها و شرایط اجتماعی شاعر نیز هست. در این چهارچوب، مرثیه های مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) جایگاه ویژه ای دارند، زیرا، در کنار ابعاد عاطفی، مضامین اعتقادی و تاریخی و انتقادی را نیز دربرمی گیرند. این مراثی با به تصویر کشیدن ستم هایی که بر خاندان پیامبر (ص) به ویژه در واقعه کربلا روا داشته شد، نقش موثری در شکل گیری هویت شیعی و انتقال مفاهیم اعتقادی ایفا کرده اند. دعبل خزاعی، از برجسته ترین شاعران دوره عباسی و از پیروان وفادار اهل بیت (علیهم السلام)، نقشی کلیدی در گسترش و تثبیت این گونه شعری داشته است. مراثی او، به ویژه «قصیده تائیه کبری»، نه تنها از نظر هنری و زبانی برجسته اند، بلکه از نظر مفهومی نیز ژرف بوده و اندوه شخصی شاعر را با رنج جمعی جامعه شیعی پیوند می دهند. ویژگی شاخص مراثی دعبل کاربرد واژگان احساسی، تصویرسازی های برانگیزاننده و مضامین دینی است که تاثیر عمیقی بر مخاطب می گذارد و در بازتولید حافظه جمعی شیعیان نقش دارد. با وجود پژوهش های انجام شده درباره شعر عباسی و مراثی اهل بیت (علیهم السلام)، تحلیل نظام مند مولفه های ساختاری و مفهومی در آثار دعبل همچنان ضرورتی علمی است، چراکه فهم این مولفه ها نه تنها الگوهای بیانی شعر او را آشکار می سازد، بلکه در تحلیل عمیق تر کارکردهای فرهنگی، دینی و اجتماعی آن موثر است. این پژوهش به صورت کیفی به بررسی محتوای مراثی دعبل خزاعی که در رثای اهل بیت (علیهم السلام) سروده شده اند می پردازد و در صدد آن است که مولفه های اصلی شکل دهنده این گونه شعری را شناسایی کند. هدف این تحقیق ارائه الگویی مفهومی است که، ضمن تبیین شیوه های بیانی شاعر، نقش مراثی او را در تقویت هویت دینی و بازنمایی باورهای شیعی در دوران عباسی نشان دهد.روش ­شناسی: با توجه به تمرکز پژوهش بر تحلیل مضامین رثایی مرتبط با اهل بیت (علیهم السلام) در شعر دعبل خزاعی، این مطالعه بر پایه رویکرد کیفی انجام شده است. داده های اصلی از دیوان دعبل خزاعی، شرح حسن حماد و نسخه تدوین شده توسط عبدالصاحب عمران الدجیلی گردآوری شد. همچنین منابع تاریخی و ادبی مانند الاغانی، وفیات الاعیان و تحلیل، شرح و ترجمه دیوان دعبل خزاعی نیز برای دقت و جامعیت بیشتر مورد استفاده قرار گرفت. واحد تحلیل تمام قصاید و ابیاتی بود که به موضوع رثای اهل بیت (علیهم السلام) مربوط می شد. پس از کدگذاری داده ها، در سه مرحله پایه و سازمان دهنده و فراگیر، داده ها با استفاده از نرم افزار Citavi  سامان دهی، سپس با نرم افزار MAXQDA تحلیل شد. در نهایت، مدل مفهومی پژوهش ترسیم گردید. برای اطمینان از روایی و پایایی یافته ها نیز از روش هایی چون مثلث سازی، تحلیل اسناد و بازکدگذاری تصادفی استفاده شد.بحث و تحلیل: تحلیل محتوای دیوان دعبل خزاعی نشان می دهد که این شاعر برجسته عباسی مرثیه را صرفا وسیله ای برای بیان اندوه عاطفی نمی دانست، بلکه آن را چهارچوبی برای بازنمایی هویت شیعی، اعتراض سیاسی و تثبیت جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) به کار می برد. داده های استخراج شده از نرم افزار MAXQDA نشان می دهد که مقوله «مصیبت و مظلومیت» فراوان ترین و جامع ترین کد سازمان دهنده در شعر اوست. این امر بیانگر آن است که دعبل ساختار مراثی خود را عمدتا بر محور توصیف فجایع تاریخی و ستم هایی بنا کرده که بر خاندان پیامبر (ص) وارد آمده است؛ امری که نوعی همدلی و هم نوایی جمعی را میان مخاطبان ایجاد می کند. در کنار این محور، کدهای «فضیلت و منزلت» و «ارادت و محبت» جایگاهی برجسته دارند. دعبل، با بازنمایی فضایل اهل بیت و تاکید بر منزلت والای آنان در تاریخ و دین، نوعی بازتعریف از مرجعیت دینی و اخلاقی در برابر گفتمان رسمی خلافت عباسی ارائه می کند. «ارادت و محبت» نیز، به عنوان عنصری عاطفی و آیینی، پیوند درونی شاعر با اهل بیت را بازتاب می دهد و شعر او را به متنی آکنده از عشق و وفاداری تبدیل می کند. کدهای «شهید و شهادت»، «گریه و اشک»، «مضجع و مدفن»، «اشاره به ویرانه ها»، «تشنگی» و «سر بریده» نیز بعد تصویری و حسی شعر را برجسته می سازند و به بازآفرینی صحنه های رثایی در ذهن مخاطب کمک می کنند. این مضامین فضایی اندوه بار پدید می آورند، به حافظه تاریخی شیعه زندگی می بخشند و از اماکن و یادگارهای اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان نشانه های هویتی بهره می گیرند. افزون بر این، «هجو دشمن» در شعر دعبل بازتاب دهنده رویکردی انتقادی است که مرثیه را از حد سوگواری صرف فراتر برده و آن را به متنی اعتراضی و سیاسی در برابر دستگاه خلافت بدل می سازد. نتیجه این تحلیل نشان می دهد که دیوان دعبل از شبکه ای چندلایه از معانی برخوردار است که بر ترکیب عناصر عاطفی، تاریخی، اعتقادی و انتقادی استوار است. از این منظر، شعر دعبل خزاعی فراتر از بازتاب اندوه فردی است و بیانگر هویت جمعی، مقاومت سیاسی و تداوم فرهنگی تشیع در برابر سلطه عباسیان محسوب می شود. این ویژگی ها جایگاه او را در تاریخ ادبیات آیینی شیعه برجسته ساخته و اشعارش را به سندی تاریخی و گفتمانی تبدیل کرده است.دستاوردها: نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که سروده های دعبل خزاعی در حوزه رثای اهل بیت (علیهم السلام) صرفا روایت اندوه و سوگ نیستند، بلکه حامل شبکه ای از مضامین گوناگون اند که در لایه های معنایی متعدد در هم تنیده شده اند. مضمون «رنج ها و ستم های واردشده بر اهل بیت (علیهم السلام)» بیش از دیگر عناصر در دیوان او برجسته است و به عنوان ستون اصلی ساختار رثایی شعرش جایگاهی ویژه دارد. در کنار این محور، مضامینی همچون «فضایل خاندان پیامبر (ص)» و «ابراز مهر و دلبستگی» به عنوان عناصر تقویتی عمل کرده و ابعاد اعتقادی و شناختی شعر را برجسته می سازند. همچنین، اشاره شاعر به مکان های مقدس و آرامگاه ها همراه، با تصویرسازی از صحنه های غم و اندوه، تجربه ای حسی و آیینی برای مخاطب پدید می آورد. زبان تند و گزنده شاعر در نکوهش دشمنان نیز بعدی انتقادی و اعتراضی به متن می بخشد و شعر او را از مرثیه صرف به بیانیه ای اجتماعی سیاسی ارتقا می دهد. بر این اساس، میراث ادبی دعبل خزاعی را می توان به عنوان یک سند اعتقادی و فرهنگی مهم در بازنمایی هویت شیعی دانست.

کلیدواژه ها:

دعبل خزاعی ، هجو ، مدح ، رثاء ، اهل بیت علیهم السلام