بازگشت مقاصد الشریعه به دلیل عقل و قیاس و مشروط بودن حجیت آن (تحلیل دیدگاه اصولیان امامیه در تقابل با فقه اهل سنت)

هنگامی که از جامعیت و شمول شریعت اسلامی نسبت به تمامی موضوعات قدیم و جدید و نیز فرازمانی و فرامکانی بودن آن سخن به میان می آید، این پرسش مطرح می شود که راز و رمز این ویژگی، به ویژه توانایی شریعت در پاسخ گویی به مسائل نوپدید چیست؟ در پاسخ به این پرسش، گروهی از فقهای اهل سنت رویکرد «مقصدمحور» را برگزیده و به مقاصد پنج گانه ی «حفظ دین، حفظ جان، حفظ عقل، حفظ نسل و حفظ مال» توجه کرده اند. این مساله با طرح دو پرسش اساسی مورد نقد و بررسی فقهای امامیه قرار گرفته است: آیا «مقصدمحوری» یا «مقاصدالشریعه» عنوانی نو و دلیلی مستقل، غیر از عناوین و ادله کهن مطرح در فقاهت و استنباط است؟ و در چه شرایطی و با چه ضوابطی «مقاصدالشریعه» را می توان به عنوان منبعی برای کشف حکم شارع پذیرفت؟ پژوهش حاضر با روش کتابخانه ای و رویکرد توصیفی تحلیلی در مقام پاسخ به این دو پرسش سامان یافته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که نزد امامیه، «مقاصدالشریعه» راهی جدید محسوب نمی شود؛ بلکه در صورت فقدان نص، بازگشت آن به دلیل «عقل مستقل» است که در اصطلاح اصولیان امامیه «مستقلات عقلیه» و در اصطلاح اصولیان اهل سنت «مصالح مرسله» نامیده می شود. همچنین در صورت وجود نص، این فرمول به دلیل «عقل غیر مستقل» بازمی گردد که در اصطلاح اصولیان فریقین «تنقیح مناط» یا «قیاس مستنبط العله» خوانده می شود. از سوی دیگر، در نگاه اصولیان امامیه و برخی اندیشمندان اهل سنت، «مقاصدالشریعه» تنها در صورتی دارای منبعیت و کاشفیت است که به نحو قطعی ادراک شود و از سنخ علت باشد، نه صرفا حکمت.

کلیدواژه ها:

مقاصدالشریعه ، مصالح مرسله ، شم الفقاهه ، مذاق الشریعه ، علت حکم ، تنقیح مناط