نقد و تحلیل تاریخی - روایی سیاحتنامه ابراهیم بیگ

در این پژوهش دو مسئله ی اساسی وجود دارد که ما در پی پاسخگویی به آنها هستیم. اول اینکه با «تمرکز صرف بر متن یکی از آثار داستانی معاصر و تحلیل محتوای آن جدولی از موضوعات محوری آن کتاب تدوین شود دوم اینکه بعد از مشخص کردن موضوعات محوری اثر ارتباط آن موضوعات با تاریخ سیاسی - اجتماعی کشور را در دوران زندگی مولف پیدا کنیم. می توان بازگشت دانشجویان اعزام شده به اروپا در دوران عباس میرزا را نقطه آغاز ورود افکار «روشنفکرانه» یا «تجددخواهانه به ذهن ایرانیان در نظر گرفت. سفرنامه هایی که میرزا صالح شیرازی یا میرزا ابوالحسن خان ایلچی.... نوشته اند نمونه های بارزی از حیرت ایرانیان در برابر مظاهر فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیک غرب هستند اما باید توجه داشت که واکنش» اندیشمندان دوران قاجار در برابر مظاهر تمدن غرب دو گونه است و این دو گونه واکنش مربوط به دو دوره تاریخی است؛ گونه اول مربوط به نیمه اول قرن ۱۹ است که عموما بر مبنای تمجید و تحسین غرب صورت گرفته است. میرزا صالح و ایلچی از مهمترین افراد این دوره هستند. دومین نوع واکنش اندیشمندان دوران قاجار به مظاهر تمدن غرب، مربوط به نیمه دوم قرن ۱۹ است که عموما بر مبنای تحسین فرهنگ و تاریخ ایرانی با توصیه به الگوبرداری از غرب است. یعنی غرب دیگر به عنوان یک بت پرستیده نمیشود و ضمنا مورد انتقاد نیز قرار میگیرد اما در کل، همچنان به عنوان یک مظهر معرفی میشود که ایرانیان ضمن تکیه بر اصالت تاریخی خودشان، باید به سمت آن حرکت کنند. در این پژوهش سعی شده است که محتوای یکی از آثار منثور ادبی نیمه دوم قرن ۱۹، که با عنوان «دوران بیداری در ادبیات معاصر فارسی شناخته میشود مورد نقد و تحلیل تاریخی – روایی قرار بگیرد. کتابی که برای انجام این پژوهش انتخاب شده سیاحتنامه ابراهیم،بیگ نوشته زین العابدین مراغه ای است. سال چاپ این کتاب ۱۲۷۴ شمسی است و از اولین رمانهای زبان فارسی به شمار می آید. این کتاب رمانی ششمین کنفرانس ملی نوآوری و تحقیق در فرهنگ زبان و ادبیات فارسی کاملا تاریخی است و اصلا موضوعات کتاب موضوعاتی است که نویسنده در تاریخ زیست خود، به صورت عینی با آنها برخورد داشته است این موضوعات گاهی با کیفیت واقعی تاریخی و گاهی با اغراق مورد اشاره قرار گرفته اند. روش تحقیق؛ این گونه است که در طول مطالعه سیاحت،نامه موضوعات مطرح شده در آن یادداشت شدند سپس موضوعات تکراری دسته بندی شدند و بر اساس بسامد آنها جدول بندی صورت گرفت. موضوعات تکراری در جدولهای ۱، ۲ و ۳ قرار دارند جدول شماره ۱ محتوی موضوعاتی است که بیشتر از ۱۰۰ بار در متن سیاحتنامه ابراهیم بیگ به آنها اشاره شده است. ما همین موضوعات را به عنوان «موضوعات محوری سیاحتنامه در نظر گرفتیم و سپس آنها را با متن کتب تاریخی مطابقت دادیم تا بتوانیم رابطه «موضوعات محوری سیاحتنامه ابراهیم بیگ با شرایط تاریخی دوران» را پیدا کنیم. نتایج این پژوهش میتواند به عنوان نمونه یی مشخص از تاثیرات متقابل ادبیات و تاریخ به حساب بیاید. در این پژوهش، سعی شده است که به طور قطعی از پیش داوریها چه تاریخی و چه ایدئولوژیک، اجتناب گردد. در واقع تمام نتایج حاصل شده از این پژوهش بر مبنای متن کتاب سیاحتنامه ابراهیم بیگ است و تمرکز بر متن اثر،ادبی مهمترین هدف سراسری این پژوهش به شمار می آید. بر اساس منابع تاریخی حاج زین العابدین مراغه ای یکی از روشن فکران دوران پیش از مشروطه ایران است که به صورت کلی؛ به جریان غربگرا و سنت گریز» تعلق داشته افروغ، ۱۳۸۷: ۱۰۳ تا ۱۰۶) و در حالت جزئی و دقیقتر؛ «ناسیونالیست» بوده طبری، ۱۳۶۰: ۱۴۲ - ۱۴۴) آرین پور در مورد مراغه ای نوشته که او در ۱۲۵۵ق/ ۱۲۱۸ش در مهاباد به دنیا آمده و در سال ۱۲۳۴ش به اردبیل رفته و در آن منطقه بنای اعیانی گذاشته و در مقابل زورگویان دولتی و مالیاتچیهای قاجاری گردنکشی میکرده و به این کار افتخار مینموده است و در نتیجه ی پریشانی مالی به تفلیس،کریمه یالتا و نهایتا استانبول مهاجرت کرده و تا پایان عمرش در استانبول زندگی میکرده آرین)،پور ۱۳۸۷ (۳۰۴ تا ۳۰۶ مراغه ای مردی باسواد روشن فکر و دلسوز وطن بود آرین،پور همچنین در مورد زین العابدین مراغه ای؛ زمانی که ترک وطن کرده تابعیت بیگانه پذیرفته بود، مینویسد: و «عشق و علاقه به میهن دمی آسودهاش نمیگذاشت و پیوسته خود را به گناه خیانت به کیش و میهن نکوهش میکرد و از اینکه طوق لعنت تبعیت اجنبی را به گردن انداخته» و در چنان موقعی که برادران او در زیر فشار جور و ستم حکام مستبد جان میدهند او دور از پیکار سیاسی در مملکت غربت زندگی آرام و آسوده ای میگذراند همواره با وجدان خود در کشمکش بود» (همان: ۳۰۵).

کلیدواژه ها:

نقد و تحلیل تاریخی ، روایی ، سیاحتنامه ابراهیم بیگ ، زین العابدین مراغه ای ، ادبیات فارسی ، تاریخ ایران