مواجهه مذاهب اسلامی با اسرائیلیات رویکردی تاریخی و تفسیری

اسرائیلیات به معنای روایات و داستانهای منقول از یهودیان و مسیحیان، نقش مهم و گاه تاثیرگذاری در منابع اسلامی داشته اند و بررسی مواجهه مذاهب اسلامی با این منقولات به ویژه در حوزه های تفسیری، تاریخی و کلامی، اهمیت دارد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی مواجهه مذاهب اسلامی با اسرائیلیات پرداخته است. نتایج نشان میدهد که جریانهای الحادی و شبه الحادی مانند زنادقه مانویه، مزدکیه و مجوسیه، از طریق نقل داستانها و عقاید یهودی و مسیحی به شکل مستقیم یا غیر مستقیم در میان مسلمانان نفوذ یافته اند و ردپای آنها در آثار حدیثی تفسیری و تاریخی قابل مشاهده است. از نظر ذهبی، کتابهای تاریخی اسلامی به طور گسترده به تاریخ بنی اسرائیل پرداخته اند و بسیاری از حوادث مربوط به پیامبران را با استناد به منابع بیسند بیان کرده اند. در منابع کلامی نیز نفوذ اسرائیلیات آشکار است؛ برای نمونه برخی عقاید فرقه ای مانند «خلق قرآن» یا سبئیه که معتقد بودند علی(ع) کشته نشده بلکه عروج کرده است، منشا یهودی داشته و از طریق شخصیت هایی مانند لبید بن اعصم و عبدالله بن سباء به جامعه مسلمانان منتقل شده است. در حوزه تفسیر، برخی مفسران متقدم تلاش کردند آیات قرآنی را با علوم روز و معارف ادیان پیشین تطبیق دهند تا ایمان مخاطبان را تقویت کنند. شخصیتهایی مانند کعب الاحبار وهب بن منبه و عبدالله بن سلام به ویژه در ورود اسرائیلیات به منابع تفسیری، نقش برجسته ای داشتند و بر اساس دانش دینی پیشین خود برخی آیات را تفسیر می کردند. از آنجا که این روایتها اغلب در قالب داستان و حکایت آمده و حکم شرعی نداشتند، مفسران توجه چندانی به صحت و سقم آنها نکردند و همین امر سبب شد این منقولات در منابع تفسیری جریان پیدا کند. ابن خلدون نیز تساهل مفسران در نقل این روایات را عامل مهم انتشار این اقوال میداند. به طور کلی مواجهه مذاهب اسلامی با اسرائیلیات نشان میدهد که این منقولات با وجود ریشه غیر قرآنی در تاریخ و تفسیر اسلام جایگاه ویژه ای یافته اند و بررسی آنها نقش جریانهای فرهنگی و دینی پیشین در شکل گیری عقاید و تفاسیر اسلامی را آشکار می سازد.

کلیدواژه ها:

اسرائیلیات ، مذاهب اسلامی ، تفسیر ، کلامی ، تاریخ ، منابع تفسیری