طراحی و اعتباریابی بسته معنادرمانی مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری

چکیده گسترده خلا معنا در زمره علل برخی از کژکاری هاست؛ از این رو معنادرمانی کمک به کشف معنای زندگی و خروج از خلا هستی شناختی می باشد (براز، ساطع و فلسفی، ۱۴۰۲، ص۳۹). دراین باره، گان و همکاران (۲۰۱۸) نشان دادند آموزش خودآگاهی مبتنی بر رویکرد معنادرمانی موجب افزایش میزان امید به زندگی در مبتلایان به سرطان سینه می شود؛ همچنین آگیونالدو و گازمن (۲۰۱۴) در پژوهش خود دریافتند معنادرمانی موجب افزایش هدفداری زندگی بیماران می شود. معنادرمانی از فنون قصد متضاد، بازتاب زدایی، اصلاح نگرش، حساس شدن، فراخوانی و گفتگوی سقراطی استفاده می کند. معنادرمانگران در غرب به دو گروه اصلی وجودگرایی و روان شناسی مثبت تقسیم می شوند. هر دو گروه با انتقادات جدی چون معناجویی منفعت طلبانه، غیرواقعی و سکولار (حسینی، ۱۴۰۲، ص ه) روبه رو هستند؛ همچنین دو رویکرد شاخص در ایران، توحیددرمانی و درمان معنوی خداسو به علت ساختارنایافته بودن (شریفی نیا، ۱۳۹۲، ص۲۰۰) و طولانی بودن (اوصیاء، ۱۳۹۹) مورد انتقاد می باشند. با توجه به آنکه مبنای معنادرمانی انسان شناسی است؛ اگر انسان حی متاله (زنده خداجو) می باشد، پس حیات و خداباوری با هم گره خورده اند و درمان براساس ذات انسان که متاله است و براساس جایگاه وی (بندگی) شکل می گیرد (سلیمانی امیری و محمدی احمدآبادی، ۱۳۹۹، ص۱۴۰)، اما اگر انسان موجودی محصور در بدن و مجبور در سرنوشت باشد، کاری جز خوراک، خواب و تلاوت تکرار ندارد (صفایی حائری، ۱۴۰۱، ص۲۶۴). با توجه به تحقیقات انجام شده و گستره انتقادات به معنادرمانی های موجود، کشف مولفه های مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری به علت ابتنا بر انسان شناسی اسلامی و قرابت با فرهنگ ایرانی ضروری دانسته شد. افزون بر این، آیت الله صفایی حائری در زمان حیات خود مراجعان بسیاری داشته که توانسته است آنها را از بی معنایی رهانیده و به زندگی آنها حیاتی دوباره ببخشد؛ در این راستا پژوهش حاضر با هدف تدوین الگوی معنادرمانی مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری و اعتباریابی آن به انجام رسید. روش: پژوهش پیش رو به لحاظ هدف از نوع بنیادی و براساس ماهیت تحقیق از نوع ترکیبی مبتنی بر آمیختگی تحلیل محتوای قیاسی استقرائی بود. آثار           آیت الله صفایی حائری با تحلیل محتوای قیاسی و از زاویه معنادرمانی به صورت دقیق مطالعه و براساس آن مولفه های ناظر به ابعاد معنادرمانی شناسایی شد. واحد تحلیل داده ها از نوع تحلیل مضمون بود. داده ها در یک فرایند کدگذاری منظم در طبقات جایگذاری شدند. با توجه به دیدگاه های بدیع آیت الله صفایی حائری از روش استقرائی نیز استفاده شد؛ از این رو طبقات جدید تشکیل و پس از بررسی نهایی و اعمال نظر اصلاحی متخصصان روان شناسی و علوم اسلامی، مولفه های معنادرمانی و بسته آموزشی مبتنی بر آن تدوین شد. جامعه آماری، تمامی آثار مکتوب از آیت الله صفایی حائری بود. نمونه، هفت جلد از آثار ایشان (رشد، مسئولیت و سازندگی، انسان در دو فصل، حرکت، صراط، نامه های بلوغ و عوامل رشد، رکود و انحطاط) و کتاب اندیشههای پنهان که نگاه سیستمی به آثار ایشان دارد به صورت هدفمند انتخاب شد. اعتباریابی بسته معنادرمانی در دو مرحله انجام شد؛ در مرحله نخست، کاپا با رقم ۷۸/۰ در محدوده خوب تعیین گردید و در مرحله دوم، جهت به دست آوردن شاخص نسبت روایی محتوا از دیدگاه یازده تن از اساتید روان شناسی و علوم اسلامی استفاده شد. ضریب یادشده برای کلیه تکالیف بالای ۶۳/۰ به دست آمد و ۲۲ فعالیت حذف شد. بسته آموزشی معنادرمانی حاضر در نه جلسه ۹۰ دقیقه ای به صورت خلاقانه و براساس روش های مداخلاتی معنادرمانی تنظیم شد. نتایج: آیت الله صفایی حائری زمینه های معنایابی را وسعت می بخشد و هشت طبقه اصلی را معرفی می کند که عبارت است از: ۱. استعداد؛ ۲. حرکت؛ ۳. درک ترکیب؛ ۴. درک وضعیت؛ ۵. مرگ؛ ۶. تنهایی؛ ۷. رنج و ۸. آرامش. جدول ۱: تحلیل محتوای آثار آیت الله صفایی حائری ردیف نام طبقه تعریف مثال کد ۱ استعداد سرمایه و قابلیت انسان سرمایه های اختصاصی انسان: اختیار، آزادی، تدبر، فکر، عقل، قلب، روح، وجدان، فرقان. ضرورت استعدادسنجی: ۱. فراروندگی؛ ۲. هدف؛ ۳. جهت گزاری؛ ۴. هویت یابی؛ ۵. جهان آگاهی و ۶. معادآگاهی نتیجه: ظهور انسانیت دو دسته استعداد: ۱. تفکر و عقل و ۲. انتخاب و آزادی ضرورت آزادی: ۱. رشد و ۲. شناخت و مسئولیت ابزار آزادی: ۱. کنجکاوی و ۲. حقیقت طلبی. راه آزادی: ۱. عشق و ۲. شناخت ج) عقلانیت د) تذکرهای ششگانه قرآن.  ه) فراآزادی: آزادی از آزادی ۱ ۲ درک ترکیب خودآگاهی و درک کیفیت و هماهنگی استعدادها ضوابط حرکت: ۱. برنامه ریزی و ۲. التزام به وحی انواع: پسرفت، تنوع و رشد. افق: رشد توحیدی. پرتگاه: ۱. روابط بین فردی؛ ۲. رابطه با خود؛ ۳. لذت محوری؛ ۴. کم خواهی معنوی؛ ۵. عادت؛­ ۶. متافیزیک؛ ۷. شک و پوچی. تسهیل گر: ایمان و مومنین ۲ ۳ پوچی به بن بست رسیدن استعداد زمینه های بروز پوچی: ۱. نداشتن هویت سالم؛ ۲. جسم گرایی؛ ۳. اهداف کوچک؛ ۴. عدم تناسب هدف وسیله؛ ۵. غلبه هیجانات منفی. انواع: ۱. اصیل ۲. کاذب انواع واکنش: ۱.ناهنجاری؛ ۲. خودکشی و ۳. دم غنیمتی. برون رفت: ۱. رشد؛ ۲. آرمان الهی؛ ۳. تنظیم­گری و ۴. درک رابطه طولی ۳             ۴ درک وضعیت درک موقعیت دیروز، امروز و فردا به واسطه خودآگاهی در وضعیت شناسی خود درک می کنیم که استعداد و امکانات مسئولیت ساز است نه عامل تفاخر. زیرساخت مسئولیت: ۱. خداوند حکیم؛ ۲. تداوم حیات و پاسخگویی ما راه تشخیص مسئولیت: ۱. آزادی؛ ۲. سنجش؛ ۳. مشورت؛ ۴. ملاک­محوری؛ ۵. هستی پنداشت؛ ۶. عشق توحیدی؛ ۷. خودپنداشت و ۸. ایمان توحیدی ۴ ۵ رنج احساس حاصل از تجربه موانع و بن بست ها منشا رنج: ۱. افراد، زمانه؛ ۲. عدم درک تفاوت های فردی و ۳. رشد ناهماهنگ دستاورد­: ­۱. زهد؛ ۲. رشد؛ ۳. خودیابی؛ ۴. خودشکوفایی؛ ­۵. ­آزادی؛ ۶. فراآزادی؛ ۷. خدایابی و ­۸. هستی شناسی واکنش کاربردی به رنج: ۱. تجربه نگری؛ ۲. نگاه از بالا؛ ۳. مدیریت رویداد؛ ۴. خودتنظیم گری رهایی: ۱. معنویت توحیدی؛ ۲. معیارهای توحیدی؛ ۳. درک قدر؛ ۴. دعا و ۵. والدین، روابط بین­فردی غنی ۵ ۶ تنهایی احساس درونی غربت که به حضور و عدم حضور دیگران وابسته نیست تنهایی مخرب: انفکاک از توحید راز تنهایی: وجود انسان از حیات مادی بزرگ تر است. واکنش مثبت: ۱. دعا؛ ۲. هدفمندی و ۳. رشد واکنش منفی: خودکشی کارکرد: فراشناخت، بازاندیشی ۶ ۷ مرگ انتقال، امتداد، استمرار کارکرد: ۱. آینده و ۲. آزادی انواع: نوع مرگ به انتخاب ما وابسته است. معیار: تشخیص اهمیت ها و ضرورت ها با محوریت رشد توحیدی ۷ ۸ آرامش احساس درونی اطمینان خاطر راه دستیابی: ۱. محاسبه؛ ۲. تکیه گاه مطمئن؛ ۳. خداپنداشت؛ ۴.دنیاپنداشت؛ ۵. عشق توحیدمحور؛ ۶. فهم عدالت؛ ۷. درک حکمت؛ ۸. دعا و ۹. نحوه مواجهه با رویداد ۸           جدول ۲. تشریح مداخله معنادرمانی مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری جلسه عنوان هدف مداخله محتوای جلسه جلسه ورودی معارفه آشنایی اعضا با یکدیگر و با مفهوم معنا و معنادرمانی گفتگوی گروهی درباره چالش های زندگی و نمایش فیلم در موضوع معنا و معنادرمانی جلسه اول استعداد آشنایی با ضرورت استعدادسنجی، نتایج آن و انواع استعدادهای اختصاصی انسان - نمایش فیلم،داستان خوانی و گفتگوی سقراطی با موضوع استعدادهای اختصاصی انسان - تبیین و نمایش فیلم با موضوع استعدادهای اختصاصی انسان جلسه دوم درک ترکیب - آشنایی با چیستی، ضرورت، ضوابط حرکت - شناخت انواع، ابعاد و افق های حرکت - آشنایی با نتیجه و پرتگاه های حرکت -شناخت چیستی و ضرورت رشد - درک تفاوت رشد و تکامل - دوره جلسه قبل با تماشای یک فیلم - گفتگو با موضوع ضرورت، ضوابط، عوامل و انواع حرکت - تکمیل جدول درباره موضوع ابعاد و افق های حرکت - تحلیل گراف پرتگاه های حرکت جلسه سوم پوچی - شناخت پوچی و انواع آن - آشنایی با زمینه های بروز پوچی - بررسی انواع واکنش به پوچی - درک تفاوت احساس پوچی، عبث و عجز آشنایی با روش های برون رفت از پوچی - داستان خوانی و گفتگو با هدف شناخت و کشف زمینه های پوچی - توضیح انواع پوچی و بیان تجارب زیسته دانش آموزان - گفتگو با محوریت انواع واکنش به پوچی - توضیح تفاوت پوچی، عبث و عجز - گفتگو با موضوع روش های برون رفت از پوچی جلسه چهارم درک وضعیت - کسب شناخت کلی نسبت به وضعیت انسان - آشنایی با تعریف و زیرساخت مسئولیت - شناخت راه تشخیص مسئولیت - نمایش فیلم و گفتگو با محوریت تشکیل نمای کلی از وضع انسان - نمایش فیلم و گفتگو موضوع جبر و آزادی - نمایش فیلم و گفتگو درباره تعریف مسئولیت و زیرساخت های آن - بازی راه تشخیص مسئولیت من جلسه پنجم رنج - آشنایی با چیستی و منشا رنج - گفتگو با محوریت دستاوردهای رنج - آموزش تبیینی با موضوع واکنش کاربردی به رنج - شناخت روش های رهایی از رنج - تحلیل تصویر با هدف رسیدن به کشف معنا و منشا رنج - نمایش فیلم و گفتگو با هدف استخراج دستاوردهای رنج - نمایش فیلم و گفتگو و بازی با محوریت واکنش کاربردی به رنج و رهایی از رنج جلسه ششم تنهایی - شناخت چیستی تنهایی و نوع مثبت آن - آشنایی با راز تنهایی، انواع واکنش به آن - درک کارکردهای تنهایی - گفتگو پیرامون معنا و کشف راز تنهایی - نمایش فیلم و گفتگو با محوریت راز تنهایی و واکنش مثبت به آن - ایفای نقش با موضوع واکنش منفی به تنهایی، کارکرد آن و اتخاذ موضع قهرمانانه در تنهایی           جلسه هفتم مرگ - شناخت تعریف و کارکرد مرگ - آشنایی با انواع مرگ - آشنایی با معیار مرگ و زندگی - نمایش فیلم و گفتگو با هدف رسیدن به شناختی از مرگ - تحلیل حدیث برای دست یافتن به کارکرد مرگ آگاهی - نمایش فیلم و گفتگو با محور انواع و معیار مرگ جلسه هشتم آرامش - آشنایی با تعریف و معیار آرامش - شناخت ابزارهای رسیدن به آرامش -شناخت کارکردها و پرتگاه های عشق - شناخت عدالت و حکمت - درک جایگاه دعا - گفتگو با هدف رسیدن به تعریف، معیارها و ابزارهای آرامش - نمایش فیلم و گفتگو با موضوع محوریت عدالت و حکمت - سخنرانی با موضوع عشق و پرتگاه آن - تحلیل تصویر و توضیح مبحث دعا - بازی جمع بندی جلسه جلسه نهم اختتامیه جمع بندی   بحث و نتیجه گیری: براساس این پژوهش، هشت مولفه معنادرمانی مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری کشف و ارتباط آنها با سایر تحقیقات بررسی شد. مفهوم استعداد و بلوغ بر نقش بارز و منطقی انسان در سیر سرنوشت اشاره دارد؛ از این رو با دیدگاه ملاصدرا (حاتمی، ۱۳۸۴، ص۱۹۰) ؛ جان بزرگی، ۱۳۹۸، ص۴۸؛ شریفی نیا، ۱۳۹۲، ص۲۳۹همسو است. حرکت با نظریه ملاصدرا (حاتمی، ۱۳۸۴، ص۱۶۸) ؛ اخوت، ۱۳۹۴، ص۲۲۶ و جان بزرگی، ۱۳۹۸، ص۵۲۸ قرابت دارد. وضعیت با مسئولیت در شریفی نیا، ۱۳۹۲، ص۲۴۰ و جانبزرگی و همکاران، ۱۴۰۲، ص۵۴۷و۵۵۷ همسو است. باور به هدفمندی آفرینش با مطالعه  شریفی نیا (۱۳۹۲، ص۲۳۹) قرابت دارد؛ درحالی که نیازهای انسان ذیل مفهوم ترکیب و آزادی ذیل استعداد در دیدگاه آیت الله صفایی حائری با نیازشناسی و آزادی مورد نظر (گلاسر،[۱] ۱۳۹۸، ص۶۰،۵۰و۶۵) و با آزادی (فروم،[۲] ۱۳۸۵، ص۱۱) متفاوت و مفهوم رشد از رشد و خودشکوفایی راجرز[۳] (زرشناس، ۱۳۸۷، ص۱۰۰) متمایز می باشد. ازآنجا که زندگی با مرگ تمام نمی شود، تعقل گونه است که تمام شئون حیات دنیایی خود را متناسب با ادامه حیات تنظیم کنیم. این خودتنظیمی موجب حرکت بر مدار معاد می شود؛ درحالی که در نظریات رایج مانند سلیگمن[۴] (عبدالکریمی­نطنزی، شاهنده و توکلی پور، ۱۴۰۰، ص۸۹) به دلیل اینکه مرگ پایان زندگی است، انسان ها باید به اوج بهره وری و شادی برسند. با توجه به آنچه بیان شد، می توان دریافت بسته معنادرمانی مبتنی بر دیدگاه آیت الله صفایی حائری فارغ از وجه ایدئولوژیک آن، روشی کاربردی جهت پیشگیری، درمان و رشد مراجعان خواهد بود. از محدودیت های پژوهش می توان به نایاب بودن تحقیق جهت استخراج مولفه های معنادرمانی در آثار آیت الله صفایی حائری اشاره کرد. براساس دستاورد تحقیق بسته آموزشی معنادرمانی حاضر می تواند ابزاری کارآمد جهت تالیف کتب درسی، حل مسائل نوجوانان و آغازگر پژوهش های آتی باشد. تقدیر و تشکر: پژوهش حاضر با حمایت علمی و معنوی آقایان دکتر محمدعلی اسلامی و دکتر فریبرز درتاج به ثمر نشست که بدین وسیله از ایشان تشکر و قدردانی می شود. این مقاله تعارض منافع ندارد.   [۱]. Glasser [۲]. Fromm [۳]. Rogers [۴]. Seligman

کلیدواژه ها:

آیت الله صفایی حائری ، اعتباریابی ، بسته معنادرمانی ، تحلیل محتوا