کمی سازی اجمالی تعمیم یافته خسارت فرسایش خاک ناشی از هدررفت پتاسیم و فسفر در آبخیزهای رده دوم ایران

چکیده مبسوط مقدمه: جمعیت جهان با سرعت بی سابقه ای در حال رشد است، انتظار می رود که تقاضا برای غذا در دهه های آینده به طرز چشمگیری افزایش یابد که فشار زیادی را بر بخش کشاورزی وارد می کند. در این راستا کشورهای درحال توسعه ناگزیر به استفاده از کودهای شیمیایی شده اند. لذا نهاده های شیمیایی غالبا در قالب استفاده نامناسب و نامتناسب از کودهای شیمیایی اثرهای زیان باری بر محیط اطراف می گذارد که از آن جمله می توان به تخریب منابع آب ‎و خاک، آلودگی هوا و فرسایش خاک اشاره کرد. فرسایش خاک و هدررفت عناصر غذایی تحت تاثیر آن، یکی از مهم­ترین چالش ها در تامین پایدار نیازهای انسانی در طول زمان بیان شده است. ایران نیز با قرارگیری در اقلیم مدیترانه­ای و برخورداری از اراضی حساس به فرسایش شاهد فرسایش خاک و هدررفت منابع غذایی است. از طرفی دیگر هدررفت منابع غذایی خاک سبب کاهش تولیدات زراعی و افزایش هزینه تولید و در نتیجه تخریب خاک شده است.  مواد و روش ها: در این پژوهش سعی شده است میزان هزینه ناشی از جایگزینی مواد غذایی هدررفته در کاربری های مختلف، مورد ارزیابی قرار گیرد. بر این اساس ابتدا مطالعات پیشین فرسایش خاک در حوزه های مختلف ایران گردآوری شد. سپس میزان فرسایش در کاربری های مختلف و هم چنین میزان فسفر و پتاسیم موجود در هر کیلوگرم خاک فرسایش یافته تعیین شد. نقشه کاربری اراضی ایران نیز از خروجی قابل تهیهSentinel-۲  با دقت مکانی ۱۰ متر برای سال ۲۰۲۱ استفاده شد. درنهایت با استفاده از روش هزینه جایگزین و بر اساس قیمت عناصر مذکور، میزان هزینه فرسایش در آبخیزهای رده دوم کشور برآورد شد. نتایج و بحث: ارزیابی کمی عناصر از دست رفته در کاربری های مرتع، زراعی و جنگل نشان داد که اراضی جنگلی بیش‎ترین میزان متوسط هدررفت پتاسیم و فسفر به ترتیب با مقدار ۹۸/۳۶۴ و ۳۰/۱۶ میلی گرم در کیلوگرم را داشته است. طبق نتایج این پژوهش حوزه آبخیز تالش-تالاب انزلی به ترتیب با ۹۰/۲۹۴۳ و ۴۰/۶۱۵۹۱ میلیارد ریال کم‎ترین هزینه جایگزینی فسفر و پتاسیم و آبخیز کویر مرکزی به ترتیب با ۷۹/۴۱۳۱۸۸ و ۷۳/۸۶۴۴۶۰۹ میلیارد ریال بیش‎ترین هزینه جایگزینی فسفر و پتاسیم در کاربری مرتع را دارند. در کاربری زراعی نیز حوزه آبخیز بلوچستان جنوبی با ۰۸/۴۱ و ۰۲/۹۹۴ کم‎ترین و دریاچه نمک با ۶۴/۴۸۴۱۹ و ۹۳/۴۴۵۳۱۰ میلیارد ریال بیش‎ترین هزینه جایگزینی فسفر و پتاسیم را به خود اختصاص داده­اند. در آبخیزهای دارای جنگل نیز آبخیز اترک با ۴۲/۵۵ و ۸۴/۱۲۴۰ میلیارد ریال کم‎ترین و آبخیز هراز و قره­سو با ۶۰/۷۲۷۷ و ۷۱/۱۶۲۹۵۵ میلیارد ریال بیش‎ترین هزینه جایگزینی فسفر و پتاسیم را به خود اختصاص داده‎اند. به لحاظ هزینه های جایگزین نیز به طور متوسط آبخیز تالش- تالاب انزلی با ۲۳۴۱۱۴ و آبخیز کویر مرکزی با ۹۲۹۹۸۸۶ میلیارد ریال کم‎ترین و بیش‎ترین هزینه را به خود اختصاص داده­اند. علاوه بر این هزینه های جایگزین عناصر فسفر و پتاسیم در اراضی مرتعی ۶۰۳۱۹۵۱۳، در اراضی زراعی ۳۸۰۸۵۹۸ و در اراضی جنگلی ۵۵۷۸۸۲ میلیارد ریال برآورد شد.  نتیجه گیری: همان طور که نتایج پژوهش نشان داد فقط هدررفت دو عنصر فسفر و پتاسیم می تواند خسارت­های اقتصادی زیادی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در حوزه‎های آبخیز اصلی کشور در پی داشته باشد. حال اینکه خاک غنی از سایر مواد مغذی، عناصر حیات و موجودات زنده است که هزینه­های جایگزینی آن برای کشور غیرقابل جبران خواهد بود. لذا ضروری است در پژوهش های آتی خسارت ناشی از هدررفت سایر عناصر و هم چنین میزان فرسایش بادی را برای درک بهتر خسارت وارده به کشور تحت تاثیر فرسایش مورد ارزیابی قرار داد. هم چنین در برآورد ارزش نگهداری خاک با رویکرد هزینه جایگزین باید هزینه نیروی کار برای کودپاشی و هزینه بازسازی و نوسازی خسارت های ناشی از فرسایش خاک نیز در محاسبات منظور شود. بدیهی است با احتساب چنین مولفه هایی رقم های یادشده افزایش چشمگیری می یابند و ارزش منابع از لحاظ حفظ حاصلخیزی خاک را بیش از پیش محرز می‎نماید.

کلیدواژه ها:

اقتصاد فرسایش ، پایش فرسایش ، مدیریت جامع آبخیز ، هدررفت خاک ، هدررفت عناصر غذایی