تببیین روان شناختی کیفیت تعامل والدین و تاثیر آن بر رفتار فرزندان: موردپژوهی یک روایت نبوی

چکیده گسترده مقدمه و اهداف: تاثیر روابط والدین (همسران) بر فرزندان در پژوهش های فراوان و غالبا در خانواده های دچار طلاق بررسی شده است (جعفرزاده، ۱۴۰۰ و جاروان و آل فرهات،[۱]  ۲۰۲۰). با توجه به اهمیت موضوع و آنکه این مسئله کمتر در خانواده سالم و براساس منابع اسلامی مورد توجه قرار گرفته، این مسئله در پژوهش حاضر با نگاه به منابع اسلامی و به صورت خاص در یک خانواده سالم بررسی شد. منابع اسلامی در مورد مسئله یادشده مطالعه و پژوهش بر تحلیل یکی از احادیث حضرت محمدn درباره حقوق فرزند بر عهده پدر متمرکز شد. درباره معنای عبارتی از روایت[۲] (ان یستفره امه) دو احتمال وجود داشت؛ یکی اینکه به مادر او احترام بگذارد و دوم آنکه مادر اصیل برای او انتخاب کند. از این رو مسئله اول در پژوهش حاضر آن بود که در این روایت عبارت «ان یستفره امه و ان یستفره امها» به چه معنایی است؟ اگر این عبارت بیان کند که یکی از حقوق فرزند تکریم مادر و رسیدگی به او به وسیله پدر است، مسئله بعدی در پژوهش این است که روایت حقوق فرزند بر عهده پدر را بیان می کند. چرا تکریم مادر از سوی پدر از حقوق فرزند شمرده شده است؟ روش: در این پژوهش برای گردآوری و تحلیل گزاره های دینی از روش اسنادی[۳] استفاده شد. پژوهش اسنادی، یعنی تحلیل آن دسته از اسنادی که شامل اطلاعات درباره پدیده هایی است که قصد مطالعه آنها را داریم. این روش مستلزم جستجوی توصیفی و تفسیری است. منابع و اسناد مطالعاتی به مثابه ابزاری برای پی بردن به معانی، مقاصد و انگیزه های کنش های عاملان اجتماعی و اطلاع از پدیده های اجتماعی دانسته می شوند (صادقی فسایی و عرفان منش، ۱۳۹۴). بنابراین پس از جستجو در اسناد دینی و یافتن متون متناسب با مسئله پژوهش، سند مورد نظر با اسناد مختلفی از جمله آیات، روایات و کتب شرح حدیث تحلیل شد؛ بدین منظور معنای این روایت با کمک گرفتن از اسناد مختلفی مثل کتب شرح حدیث، دیگر روایات و همچنین کمک گرفتن از دانش متقن (متون تخصصی روان شناسی) بررسی و تحلیل شد و احتمالاتی که در معنای این روایت وجود داشت استخراج و معنای دقیق تر انتخاب شد و درنهایت تبیینی روان شناختی از روایت ارائه گردید؛ در واقع این تک روایت به سبب داده های روان شناختی مورد نظر مسئله پژوهش، انتخاب و برای فهم عمومی و تخصصی این متن از لغت، آیات و روایات دیگر[۴] نظر علما و دانش روان شناسی استفاده شد. جدول ۱: مراحل پژوهش مراحل کارکرد صدور سند اطمینان عقلایی از صدور حدیث توسط معصومین اعتبار سند تعیین درجه و میزان اعتبار حدیث در علوم اسلامی براساس بررسی سند و منبع فهم مفردات دستیابی به معنای تک واژه های مهم و تعیین کننده یا واژه های دشوار در سند با مراجعه به کتب لغت معتبر، کتب شرح حدیث و دیگر روایات فهم ترکیبات سند دستیابی به معنای کلام به عنوان یک کل از طریق روایات دیگر و کتب شرح حدیث تجزیه و تحلیل محتوایی سند با کمک از اسناد دیگر تجزیه و تحلیل اجزای مختلف متن با کمک اسناد معتبر دیگر مانند آیات، روایات، متون شرح حدیث، متون تخصصی دانش روان شناسی   نتایج: با توجه به وارسی لغوی، بررسی دیگر روایاتی که عبارت «یستفره» را دربرداشتند و شرح این روایت در کتب معتبر شرح حدیث و قرائن مقامی و عقلی که در قالب تحلیل روان شناختی بیان شد، محققان به این نتیجه رسیدند که احتمال تکریم مادر و فراهم کردن زمینه رفاه و نشاط او، قوی تر است و اینکه تکریم مادر از جمله حقوق فرزند است؛ بنابراین حقوق فرزند پسر و دختر بر پدر شامل مواردی است که یکی از آنها تکریم مادر اوست. سوال دوم این بود که رسیدگی به مادر توسط پدر چه نفعی برای فرزند دارد؟ نتایج پژوهش نشان می دهد: الف) وقتی نیازهای جسمی و روانی مادر از سوی پدر تامین شود احساس ارزشمندی، خودپنداره مثبت و امنیت خاطر در او ایجاد می شود و نیازهای جسمی و روانی کودک را با کیفیت بهتری پاسخ خواهد داد، درنتیجه دلبستگی ایمن در فرزند شکل خواهد گرفت؛ ب) فرزند از الگوی ارتباطی سالم و موثر والدین با یکدیگر الگوگیری می کند و در آینده الگوی ارتباطی او با همسر به صورت سالم شکل می گیرد و ج) نظام خانواده به عنوان یک سیستم (هر ارتباطی در خانواده بر اعضا تاثیر می گذارد) کارایی بهتری دارد. بحث و نتیجهگیری: رفتار والدین، به ویژه تعاملات مثبت یا منفی والدین با یکدیگر ازجمله عوامل تاثیرگذار بر سلامت روان، یادگیری و شکل گیری شخصیت فرزندان است. چالشی که کاشف مطالب ناب حدیث یادشده بود، اینکه حق برای فرزند است ولی تکریم مادر مطرح شده است. چند تحلیل روان شناختی مرتبط با یکدیگر در اینجا وجود دارد:الف) احترام و رسیدگی جسمی و روانی پدر نسبت به مادر هیجانات مثبتی مثل شادی، امید و خودارزشمندی را در مادر تقویت می کند. این احساس مثبت موجب می شود که با انگیزه بیشتر و با نشاط به نیازهای جسمی و روانی کودک پاسخ دهد و این امر خود تاثیر زیادی در ابعاد مختلف رشد کودک دارد. با این شرایط کودک تصور مثبتی از خود می یابد و دلبستگی او به شکل ایمن می گیرد؛ ب) از سوی دیگر همین رابطه محترمانه پدر با مادر و رابطه محترمانه مادر با پدر، اولا به فرزند این الگو را می دهد که در آینده رابطه موثر و مثبتی با همسر خود داشته باشد، ثانیا از راه رابطه سالم و درست رابطه والدین با یکدیگر و الگوگیری از والد همجنس هویت جنسی او به صورت سالم شکل می گیرد و ثالثا به پدر و مادر خود که نماد قدرت مدیریت هستند پذیرش بیشتری خواهد داشت و ج) خانواده به عنوان یک کل و نظام است و روابط اعضای خانواده خصوصا زن و شوهر با یکدیگر بر دیگر اعضا تاثیر می گذارد. گلدنبرگ (۱۴۰۰) درباره نظریه نظام (سیستم) خانواده بیان می کند که خانواده ها کل های سازمان یافته ای هستند که اعضای آنها در طول زمان و فضا با هم روابط مستمر، تعاملی و الگوداری برقرار می کنند. هیچ عنصری را در یک نظام نمی توانیم مجزای از عناصر دیگر بفهمیم چون هرگز به طور مستقل کار نمی کند. حرکت هر مولفه به خاطر کل بودن نظام بر کل تاثیر می گذارد و تا حدودی با حرکت سایر بخش های مرتبط با آن در نظام قابل توضیح است (گلدنبرگ، ۱۴۰۰)؛ بنابراین حرکت پدر در تکریم و رسیدگی به مادر و رابطه محترمانه و حامیانه والدین بر فرزند به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر کل خانواده از جمله فرزند تاثیرگذار است. از مجموع مطالبی که مطرح شد برمی آید که رابطه والدین با یکدیگر تاثیر قابل توجهی در رفتارهای فرزند دارد و در منابع اسلامی به این مسئله تصریح شده است.   [۱]. Jarwan & Al-frehat   [۲]. «و عن علی بن محمد عن ابن جمهور عن ابیه عن فضاله بن ایوب عن السکونی عن ابی عبد الله علیه السلام فی حدیث قال: قال رسول اللهn: حق الولد علی والده اذا کان ذکرا ان یستفره امه و یستحسن اسمه و یعلمه کتاب الله و یطهره و یعلمه السباحه و اذا کانت انثی ان یستفره امها و یستحسن اسمها و یعلمها سوره النور، و لا یعلمها سوره یوسف و لا ینزلها الغرف و یعجل سراحها الی بیت زوجها. و رواه الشیخ باسناده عن محمد بن یعقوب و کذا الحدیثان قبله.» (کلینی، ۱۳۶۳، ج۶، ص۴۸).   [۳]. Documentary research.   [۴]. برای نمونه: بقره، ۱۸۷، روم ۲۱، نساء ۱۹ و روایات وسائل الشیعه درباره حقوق اولاد (باب ۸۶)، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۶۷ و قرب الاسناد، ج۱، ص۶۹.

کلیدواژه ها:

والدین ، فرزند ، منابع اسلامی ، نظریه سیستم ها