از رویای برابری تا بازتولید خشونت: تحلیلی جامعه شناختی بر رمان یادداشت های یک دیکتاتور

این مقاله با رویکردی نقادانه و جامعه شناختی، به بررسی عمیق رمان یادداشت های یک دیکتاتور نوشته هدایت الله حکیم الهی می پردازد و سیر پیچیده دگرگونی شخصیت اصلی را از یک شهروند فرودست و به ظاهر عدالت خواه، به دیکتاتوری ایدئولوژیک و تمامیت خواه تحلیل می کند. پژوهش حاضر در پی آن است تا نشان دهد که چگونه بسترهای اجتماعی، روانی و طبقاتی، هموارکننده این مسیر تراژیکند و چه گونه نیروهای پنهان قدرت و ایدئولوژی، کنش گر اجتماعی را که در آغاز داعیه رهایی و عدالت دارد، به بازتولیدکننده همان خشونتی بدل می سازند که در آغاز بر ضد آن قد علم کرده بود. این واکاوی با تکیه بر چارچوب نظری چندلایه ای صورت گرفته است: نخست، مبانی مارکسیسم انتقادی با تاکید بر مفاهیم تضاد طبقاتی و بیگانگی، به روشن ساختن زمینه های اقتصادی و اجتماعی سقوط شخصیت اصلی کمک می کند؛ دوم، جامعه شناسی ادبیات، بر پایه آراء لوسین گلدمن و گئورگ لوکاچ، متن رمان را به مثابه بازتاب و بازنمایی ساختارهای مادی و طبقاتی جامعه می نگرد؛ و سوم، مفاهیم قدرت در اندیشه میشل فوکو امکان آن را فراهم می سازد تا فرآیندهای ظریف و میکروسکوپیک اعمال سلطه و تولید حقیقت ایدئولوژیک در روایت رمان شناسایی شوند. یافته های پژوهش نشان می دهد که گفتمان سوسیالیستی حاکم بر رمان، در غیاب نهادهای ناظر و سازوکارهای مشارکتی، به تدریج از معنای رهایی بخش خود تهی می شود و در پیوند با ساختارهای بیمار قدرت، به ابزاری برای توجیه خشونت، سرکوب و بازتولید نابرابری بدل می گردد. شخصیت اصلی، که در آغاز نماد شور عدالت خواهی و آرمان برابری است، در مسیر تحول خویش از خلال مکانیسم های ایدئولوژیک آن گونه که لویی آلتوسر تشریح کرده است گرفتار بازتولید ناآگاهی اجتماعی و ذهنی می شود؛ به گونه ای که سرانجام خود را نه در جایگاه رهایی بخش، بلکه در هیئت بازوی سلطه طبقه حاکم بازمی یابد.

کلیدواژه ها:

دگردیسی شخصیت ، خشونت ایدئولوژیک ، توتالیتاریسم ، تحلیل گفتمان انتقادی ، جامعه شناسی ادبیات ، تضاد طبقاتی. قدرت