امکان سنجی نافرمانی ماشینی در ربات های خود مختار مجهز به هوش مصنوعی

در عصر تسلط فناوری های هوشمند و گسترش روزافزون سامانه های خودمختار، حقوق کیفری با چالشی بنیادین در مواجهه با افعال مجرمانه ای روبه روست که نه از اراده انسانی، بلکه از کنش های مستقل ماشین محور ناشی می گردد. ربات های خودمختار، با بهره گیری از الگوریتم های یادگیرنده و قابلیت تصمیم گیری غیرخطی، گاه مرتکب افعالی می شوند که از منظر حقوقی، واجد وصف کیفری اند؛ لیکن فاقد عنصر معنوی قابل انتساب به شخص حقیقی یا حقوقی مشخص. این وضعیت، مفهومی نوظهور تحت عنوان «نافرمانی ماشینی» را در ادبیات کیفری مطرح ساخته که مستلزم بازخوانی مبانی سنتی مسئولیت کیفری، به ویژه در حوزه های قصد مجرمانه، قابلیت انتساب و ارکان شخصیتی مرتکب جرم است. مقاله حاضر با رویکردی تحلیلی به واکاوی ظرفیت های نظام کیفری ایران در پاسخ گویی به جرایم ناشی از رفتارهای غیرقابل پیش بینی ربات های خودمختار می پردازد. تلاش شده است تا امکان سنجی پذیرش مسئولیت کیفری در قالب های نوین همچون مسئولیت شبه شرکتی، مسئولیت محض، و مسئولیت مبتنی بر نظارت ناقص مورد ارزیابی قرار گیرد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که استمرار خلا تقنینی در حقوق کیفری ایران، در مواجهه با پدیده های فناورانه نوظهور، نه تنها موجب تزلزل در اصول بنیادین عدالت کیفری می گردد، بلکه زمینه ساز گریز از پاسخ گویی در جرایم پیچیده ای است که عامل آن نه انسان، بلکه ماشین است. از این رو بازنگری در مفاهیم سنتی، تدوین مقررات خاص و پذیرش الگوهای مسئولیت نوین، ضرورتی اجتناب ناپذیر در صیانت از نظم عمومی و حقوق بنیادین در عصر هوش مصنوعی تلقی می گردد.

کلیدواژه ها:

نافرمانی ماشینی ، ربات ، خود مختار ، مسئولیت کیفری ، هوش مصنوعی