مکان یابی عرصه های مستعد توسعه گونه شیشم (Dalbergia sissoo Roxb.) در استان خوزستان با استفاده از روش تحلیل شبکه ای (ANP)

سابقه و هدف: با توجه به افزایش تقاضای جهانی برای منابع چوبی و چالش های ناشی از جنگل زدایی، شناسایی گونه های سازگار با شرایط خشک و نیمه خشک مانند شیشم (Dalbergia sissoo Roxb.) و تعیین مناطق مستعد کشت آن، به عنوان راهکاری کلیدی در توسعه پایدار منابع طبیعی مطرح می شود. گونه شیشم با مقاومت به خشکی، شوری خاک و کیفیت بالای چوب، گزینه ای ایده آل برای مناطق خشک و نیمه خشک مانند استان خوزستان محسوب می شود. این مطالعه با هدف پتانسیل سنجی اراضی قابل کشت و زراعت چوب شیشم در استان خوزستان، از تلفیق GIS و ANP بهره برده است تا با درنظرگیری معیارهای اکولوژیک، اقلیمی و دسترسی به منابع، الگویی دقیق برای کاهش وابستگی به واردات چوب، حفظ جنگل های طبیعی و تقویت اقتصاد مقاومتی ارائه دهد.مواد و روش ها: داده های میدانی شامل موقعیت لکه های طبیعی و دست کاشت شیشم در مناطق مختلف استان جمع آوری شد. معیارهای موثر در ارزیابی پتانسیل زراعت شامل اقلیم (با زیرمعیارهای حداکثر، متوسط و حداقل دما، حداکثر، متوسط و حداقل دما درصد رطوبت نسبی، سرعت باد، ساعات تابش و تبخیر و تعرق)، توپوگرافی (با زیرمعیارهای شیب دامنه، جهت جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا)، دسترسی به منابع (شامل زیرمعیارهای فاصله از منابع آب و فاصله از جاده) و مشخصه های محیطی (شامل زیرمعیارهای خاکشناسی، کاربری و زمین شناسی) با مشارکت ۲۸ متخصص و از طریق پرسشنامه های کارشناسی وزن دهی شدند. وزن های نهایی معیارها با استفاده از نرم افزار Super Decision و روش ANP (با نرخ ناسازگاری کمتر از ۱/۰) محاسبه گردید. لایه های اطلاعاتی مرتبط با هر معیار به فرمت رستر در محیط GIS آماده و با روش همپوشانی فازی ادغام شدند. نقشه نهایی پتانسیل سنجی در ۵ طبقه (از بسیار مناسب تا بسیار نامناسب) طبقه بندی و با داده های میدانی و شاخص صحت کلی اعتبارسنجی شد. برای این منظور، موقعیت لکه های طبیعی و دست کاشت شیشم در استان خوزستان جمع آوری شد که شامل شش هکتار از عرصه های پراکنده بود و به عنوان نمونه های واقعی برای مقایسه با نقشه پیش بینی شده استفاده گردید. نقشه نهایی پتانسیل کشت، با ترکیب لایه های وزندار شده در GIS و ANP ، به دقت با داده های میدانی مقایسه شد.نتایج و یافته ها: تحلیل ANP نشان داد معیارهای دسترسی به منابع (وزن ۶۲/۰) و اقلیم (۲۲/۰) بیشترین تاثیر را داشتند. همچنین زیرمعیارهای کلیدی شامل فاصله از منابع آبی (۲۳/۰)، ارتفاع از سطح دریا (۱۸/۰) و نوع خاک (۱۰/۰) به عنوان مهمترین عوامل تعیین کننده مناطق مستعد کاشت این گونه شناسایی شدند. نتایج اعمال وزن های معیارها و زیرمعیارها برروی لایه های مورد بررسی بر اساس مدل ترکیبی GIS-ANP نیز نشان داد که حدود ۸/۲۸۳۲ هکتار از اراضی شمالی و مرکزی خوزستان (شهرستان های دزفول و ایذه) با صحت ۸۵٪ به عنوان مناطق بسیار مناسب برای کشت شیشم شناسایی شدند. این مناطق با دارا بودن شرایطی مانند آبراه ها و رودخانه های منشعب، شوری خاک پایین، عمق خاک مناسب، محدوده ارتفاع از سطح دریای مناسب برای رشد این گونه و همچنین بارش سالانه بالای ۴۵۰ میلی متر، از پتانسیل اکولوژیک ایده آلی برخوردارند. اعتبارسنجی مدل نیز با صحت کلی ۸۲٪ و ضریب کاپا ۷۱/۰ نشان داد که نقشه های پیش بینی شده با پراکنش طبیعی شیشم همخوانی خوبی دارند. همچنین، مناطق دست کاشت شهری (مانند اهواز) به دلیل شرایط آبیاری مصنوعی، در طبقه بندی مستقل قرار نگرفتند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که با شناسایی ۸/۲۸۳۲ هکتار از اراضی شمالی و مرکزی خوزستان به عنوان مناطق بسیار مناسب کشت شیشم، می توان وابستگی به واردات چوب را کاهش داد و فشار بر جنگل های طبیعی را کاست. همچنین ترکیب روش های GIS و ANP با دقت %۸۵، ابزاری کارآمد برای پهنه بندی اراضی مستعد مبتنی بر معیارهای اکولوژیک و دسترسی به منابع است. این الگو قابلیت تعمیم به سایر مناطق خشک و نیمه خشک ایران را دارد و می تواند به برنامه ریزی کشت صنعتی گونه های سازگار با شرایط سخت کمک کند.

کلیدواژه ها:

پتانسیل سنجی ، استان خوزستان ، سامانه اطلاعات جغرافیایی ، گونه شیشم ، فرآیند تحلیل شبکه ای